Lexicon van de jeugdliteratuur

Gerda Van Erkel

door Jet Marchau

Gerda Van Erkel is op 13 april 1954 in Wilrijk bij Antwerpen geboren. Ze groeide op in Borgerhout en Deurne, volgde een jaar Romaanse filologie in Antwerpen en koos daarna voor de opleiding Secretariaat Moderne Talen. Gedurende één jaar werkte ze als secretaresse, tot ze in 1976 huwde en in korte tijd drie kinderen kreeg. Die vertelde ze verhalen en sprookjes. Verschillende daarvan werden gepubliceerd in het weekblad Libelle en in jeugdbladen. Later verschenen verhalen in een sprookjesboek, in jeugdomnibussen en in de reeks Vlaamse Filmpjes. Ook voor de radio schreef ze liedjes en teksten. Voor het Vlaamse Filmpje De grote honger kreeg ze in 1984 de John Flandersprijs. In dat zelfde jaar verscheen haar debuut voor volwassenen, Buiten regent het. Haar tweede roman, Thuiskomen in Combroukou, ontving in 1985 de Emiel Vlieberghprijs. Voor Tussen twee oevers, haar eerste jeugdboek, kreeg ze in 1986 een premie van de Provincie Antwerpen.

Vanaf 1989 combineerde Gerda Van Erkel een deeltijdbaan als secretaresse in een psychotherapeutische groepspraktijk, en later als assistente bij een radioloog, met een opleiding tot Gestalttherapeute. Tijdens een onderbreking van anderhalf jaar schreef ze Zes maal één is zeven, dat bekroond werd met de Prijs Knokke Heist voor het beste jeugdboek in 1983. Sinds haar afstuderen aan de School voor Gestalt en Psychosynthese te Gent combineert Van Erkel het schrijven voor volwassenen en adolescenten met een praktijk als Gestalttherapeute.

Werk

Als kind verzon Gerda Van Erkel verhalen om een uitlaatklep te hebben voor haar grote gevoel van eenzaamheid. Ook de sprookjes die ze schreef toen ze volwassen was, dienden als vluchtmogelijkheid uit een onbevredigende realiteit. De bijna wanhopi-

ge zoektocht naar een compromis tussen het huisvrouw en moeder zijn en de drang om te schrijven, vormt het centrale thema van haar eerste romans voor volwassenen, Buiten regent het en Thuiskomen in Combroukrou. In haar volgende romans verbreedt dit thema zich naar het recht van ieder individu om zijn eigen weg te gaan, het zoeken naar liefde in haar meest zuivere vorm en de onvervulbaarheid van dit verlangen.

Van Erkels sprookjes en verhalen werden met gemengde gevoelens ontvangen vanwege de barokke taal, het traditionele karakter en het opvallend pedagogische tintje. Vanaf het moment dat ze de stap zette van het kleuterpubliek naar tieners en adolescenten, worden haar verhalen realistischer en krijgen de personages meer diepgang. Inspiratie vindt ze in haar jeugd of in de actualiteit. Zo was de aanleiding tot het Vlaamse Filmpje Spring van dat dak af (1985) een krantenbericht over een gepeste jongen met zelfmoordneigingen.

In 1985 schreef ze in opdracht van de stad Antwerpen Tussen twee oevers. Dit historische verhaal dat speelt rond het beleg van Antwerpen in 1585, is een aanklacht tegen de wreedheid en de waanzin van oorlog en tegen ideologisch fanatisme. In beeldrijke taal schept Van Erkel een levendig en sfeervol beeld van het leven in en rond een zestiende-eeuwse stad. De psychologische ontwikkeling van de hoofdpersoon, die op zoek is naar zichzelf en zijn bestemming, krijgt ruime aandacht. Hij gooit zich volop in de strijd tussen het katholieke en protestantse kamp, maar verliest uiteindelijk alles: zijn meisje Soetkin, zijn vriendin Agnes, zijn protestantse en roomse vrienden en vooral zijn geloof in een rechtvaardige wereld.

Van Erkels persoonlijke strijd spiegelt zich in haar jeugdboeken. In Help, wij verzuipen (1986), waarin Lennie en Stef samen een verhaal verzinnen om de eenzaamheid te verdrijven, beweegt zij zich op de grens van verbeelding en realiteit. De opleiding Gestalttherapie die ze in 1989 ging volgen, betekende voor haar persoonlijk en voor haar werk een ommekeer. Ze breekt definitief met de droom van een geidealiseerde, fictieve schijnwereld en concentreert zich volledig op adolescenten met existentiële vragen en problemen. Met haar boeken hoopt ze jongeren een helpende hand te bieden en hun een positieve boodschap mee te geven.

De ommekeer werd ingezet met Zes maal één is zeven (1993). Drie jongens en drie meisjes, allen kleine criminelen, zijn door de jeugdrechter bij wijze van alternatieve straf veroordeeld tot een overlevingstocht in de Ardennen. Onder begeleiding moeten ze fysieke beproevingen doorstaan zoals een rotsbeklimming en een grottentocht. Ze leren fysiek en psychisch grenzen verleggen en proberen zo het gekneusde vertrouwen in zichzelf en de ander te herstellen. In de confrontatie

met elkaar en met hun verleden krijgen begrippen als moed, verantwoordelijkheid en verdraagzaamheid een nieuwe betekenis. De psychologische druk is beschreven vanuit de visie van elk van de zes deelnemers. Dat levert een genuanceerde karaktertekening op en een verhaal waarin de spanning zienderogen toeneemt.

De thematiek van de persoonlijke zoektocht en het opnemen van de eigen verantwoordelijkheid speelt ook in de volgende adolescentenromans. Leven op de rand (1996) dat in dagboekvorm geschreven is, speelt tegen de achtergrond van het dagcentrum Plansjee, waar kinderen en jongeren met huiselijke problemen opgevangen worden. Rimpels en geruis (1998) focust op de existentiële vragen waar iedere adolescent mee te maken krijgt. Het verhaal van Ruben die na de dood van zijn zusje met schuldgevoelens worstelt, is een schreeuw om liefde en aandacht. De jongen ontwikkelt emotioneel vluchtgedrag, ontdekt door de omgang met volwassenen en leeftijdgenoten zijn eigen identiteit, en maakt een positieve keuze voor zichzelf en het leven.

Van Erkel hanteert in haar adolescentenromans een vlotte vertelstijl doorspekt met levensechte dialogen. Ze schrijft beeldrijk en poëtisch, maar het barokke taalgebruik en de rechtlijnige structuur van haar vroege werk heeft plaatsgemaakt voor een gevarieerd spel met metaforen, motieven en verhaalniveaus.

Leven op de rand

Jasper verblijft in het opvangcentrum Plansjee omdat zijn moeder de problemen met een zieke, werkloze man en een broertje dat de ziekte van Down heeft niet meer aankan. De begeleiders Lukas en Maya proberen het gezin te ondersteunen. Jaspers inspanningen om te slagen in zijn voorlaatste jaar menswetenschappen leveren hem bij zijn medebewoners de scheldnaam ‘hersenneuker’ op. Op een dag in december komt de knappe, helemaal in het zwart geklede, kaalgeschoren Margreet het opvangcentrum binnen wandelen. Jasper is op slag verliefd en dat leidt naar de tweede verhaallijn: de groeiende relatie tussen Jasper en Margreet. Als Margreets thuissituatie te bedreigend wordt, slaat ze op de vlucht maar houdt contact met Jasper door hem aquarellen en tekeningen te sturen. Wanneer hij haar terugvindt, beseft Jasper dat ze nog een lange weg hebben te gaan. Beiden voelen dat ze eerst zichzelf moeten vinden voordat ze een hechte relatie aan kunnen gaan.

Het verhaal geeft in de eerste plaats een helder en realistisch beeld van het leven in een dagcentrum en van het therapeutische werk van de begeleiders. Volgens Herman de Graef soms te nadrukkelijk, waardoor een euforische toon ontstaat: ‘het verloopt me allemaal wat te veel volgens het boekje [-] dan krijg ik het ongemakkelijke gevoelen dat hier gesuggereerd wordt dat het er bij de mens maar op aan komt de juiste schakelaars in te druk-

Jaspers persoonlijke strijd en ontwikkeling is interessanter. Hij is een intelligente strever die met veel empathie zijn medebewoners, in het bijzonder Margreet, observeert. Achter zijn vlotte, beeldrijke schrijfstijl schuilt hier en daar te duidelijk Gerda Van Erkel, maar daar boet de authenticiteit nauwelijks bij in. Margreet ontwikkelt zich van een kwetsbaar meisje tot een persoonlijkheid die sterk genoeg is om zelfstandig haar eigen weg te gaan.

Waardering

Gerda Van Erkel is van meet af aan gewaardeerd als een vlotte vertelster. Recensenten prijzen in haar adolescentenromans unaniem de originele en onderbouwde thematiek, het realistische karakter en de psychologische diepgang. Naar aanleiding van Leven op de rand en Rimpels en geruis waarschuwen ze wel voor een al te nadrukkelijk pedagogisch tintje. De ijver een zo volledig mogelijk en goed gedocumenteerd beeld te geven van de wereld van jongeren, levert onvoldoende goed uitgewerkte neventhema's op. De combinatie van Vlaams taaleigen met Hollands idioom lokt bij sommige recensenten negatieve reacties uit. Van Erkels poëtische, beeldrijke en vooral onderhoudende stijl vindt zowel bij volwassenen als een breed adolescentenpubliek veel waardering.

Bibliografie

55 Lexicon jeugdliteratuur
februari 2001