Lexicon van de jeugdliteratuur

Prudens van Duyse

door Jan van Coillie

Prudens van Duyse werd in 1804 te Dendermonde geboren in een welvarend intellectueel gezin. Zijn vader, een arts, gaf hem persoonlijk een klassiek en humanistisch onderricht. In 1826 ging hij rechten studeren, eerst te Leuven, later te Gent, waar de Vondelkenner Schrant zijn liefde voor de klassieken én voor de Nederlandse taal verder ontwikkelde.

Na de Belgische revolutie, in 1830, week hij als orangist uit naar Nederland; het volgende jaar keerde hij echter reeds terug. Na een korte loopbaan als jurist en atheneumleraar werd hij in 1838 stadsarchivaris te Gent. Daar speelde hij al spoedig een belangrijke rol in de ontwakende Vlaamse Beweging. Hij richtte er mede de vereniging De Taal is gansch het volk op en was een der promotoren van het Vlaemsch-Duitsch-Zangverbond. Intussen ontpopte hij zich tot een veelschrijver en een groot improvisator. Alleen al zijn nagelaten gedichten beslaan tien boekdelen van elk ca. 250 bladzijden. Hij beoefende nagenoeg alle genres en dichtvormen. In diverse rederijkerswedstrijden wist hij ruim veertig onderscheidingen in de wacht te slepen. In 1855 werd hij ridder in de Leopoldsorde en lid van de Koninklijke Academie; in 1859 ontving hij de Staatsprijs voor de Vlaamse letterkunde. Hij leverde ook nog verdienstelijk werk als criticus en taalkundig theoreticus met onder meer de bekroonde Verhandeling over den Nederlandschen versbouw (1854).

Hij stierf in 1859 te Gent en werd met grote eer begraven.

Werk

Zijn eerste bundel Gedichtjes voor kinderen schreef Van Duyse voor zijn vierjarig zoontje Florimond. Nadrukkelijk plaatst hij zich in zijn voorwoord in het voetspoor van Van Alphen, als eerste die in België voor klei-

ne kinderen schrijft, een uitspraak die hij vijf jaar later bij zijn Nieuwe Kindergedichtjes herhaalt, maar hij voegt er Heije en Goeverneur aan toe.

Ook over zijn bedoelingen laat Van Duyse geen twijfel bestaan: net als zijn inspiratoren de Grieken vindt hij poëzie uiterst geschikt om het hart te vormen en het geheugen te versterken. In het voorwoord bij zijn Nieuwe Kindergedichtjes heet het: ‘Moge ik de vaderlandschen lier aangewend hebben, om in de harten van vele kinderen datgene te prenten of te ontwikkelen, wat ik zoo gaarne in de mijne zoude vinden; reine grondbeginsels en verhevene gevoelens.’ Hij draagt zijn bundels op aan ‘de kinderen, de lievelingen hunner ouders en meesters, de hoop des vaderlands’ en ‘aan de lieve jeugd, die godsdienst en vaderlandsliefde aan kunstijver paart.’

In het gedicht ‘Herinneringen’ uit zijn Laatste kindergedichtjes denkt Van Duyse vol weemoed terug aan zijn kinderjaren. Er blijkt duidelijk uit hoe zijn voornaamste thema's op zijn eigen herinneringen teruggaan: het gezellige gezin, de bewondering voor het oneindige heelal, Gods ‘Alvermogen’ en het gebed. Ongeveer een vierde van zijn kinderverzen speelt binnen het gezin. Liefde en gezelligheid staan op de eerste plaats, wat in de kinderboeken uit die jaren met hun sterk autoritaire en onpersoonlijke relaties uitzonderlijk was. Vader probeert zijn dochtertje te troosten bij haar dode sijsje, zegent zijn kind voor het slapen gaan of speelt paardje, moeder leert het kindje bidden, begeleidt de eerste stapjes en zorgt door haar aanwezigheid voor de beste medicijn voor het zieke kind. De verheerlijking van de moeder neemt overigens toe in zijn later werk, haar schoot is voor het kind het veiligste plekje op de wereld.

Bijzonder populair, tot een eind in de twintigste eeuw, werd zijn versje ‘Wanneer ik eens groot ben’.

Opvallend zijn de verschillende versjes over kinderfeesten als Sinterklaas, Drie-Koningen, Onnozele Kinderdag, Pasen en Nieuwjaar. Ook het religieuze is in ruim een vierde van zijn kindergedichten duidelijk aanwezig. Dat wordt overigens vaak met het gezin verbonden: het zijn de ouders die het kind leren bidden of het wijzen op Gods grootheid en goedheid als Schepper. Ook hierin onderscheidt Van Duyse zich sterk van zijn tijdgenoten. Bij andere kinderdichters als P.J. Bellens, L.F. David, A. van Hasselt of J.B. Waterkeyn is het godsdienstige ook in meer dan de helft van hun verzen hoofdthema, maar hun benadering is veel stroever en zwaarder. Van Duyse past de religieuze beleving duidelijk aan het kleine kind aan: God is de ‘Albehoeder’ en Jezus de kindervriend of het kleine Jezuke waar het kind zo graag mee zou spelen. Drie versjes gaan over de engelbewaarder die het kind steeds beschermt en twee berijmen naïeve legenden, de meeste echter zijn eenvoudige, kinderlijke gebeden.

Andere in die tijd populaire thema's als school, liefdadigheid of vaderland komen bij van Duyse relatief weinig aan bod. Zijn benadering is bovendien geenszins oorspronkelijk. Het nut van het leren (en lezen), het graag naar school gaan, de prestatiedrang, het arme kind, door God bemind en blij met een slok fris water, de liefdadige rijke, weldoende kinderen, het onvolprezen vaderland - het waren stuk voor stuk geliefde motieven in die jaren.

De roem van het vaderland bezong Van Duyse veel sterker in de (school)leesboeken die hij samen met Dautzenberg maakte. Hun Volksleesboek riep Vlamingen en Walen op, als broeders de voorvaderlijke geschiedenis en zeden te eren, want dit was de beste beveiliging tegen de vreemde dreiging. Hun Verhalen uit de geschiedenis van België belichtten de vaderlandse helden als voorbeelden van allerlei deugden.

Het geven van deugdzame lessen is ook de hoofdbedoeling in zijn verzenbundels. Anders dan bijna alle andere Vlaamse auteurs voor kinderen uit zijn tijd, komt Van Duyse zelden zelf moraliserend tussenbeide. De lesjes worden gegeven via voorbeelden of in de mond gelegd van een (kinderlijk) personage. De invloed van Van Alphen is er - ook in de vorm - erg duidelijk. In zijn Nieuwe Kindergedichtjes zet hij sprookjes als Roodkapje, Smeken-Smeê en Cendrillon op rijm, waarbij hij elke wreedheid schrapt en de zedenles extra benadrukt.

Van Duyse wil kind met de kinderen zijn. Uit verschillende versjes blijkt een intens verlangen naar zijn kinderjaren. Meer dan zijn tijdgenoten heeft hij oog voor het eigene van het kind. Bovendien getuigt zijn visie veel sterker van een vaderlijke vertedering. Het kleine kind droomt van vlinders en van de goddelijke ‘bloemenmaker’, het zou willen spelen met de sterren, praat met ‘het beestje’ in vaders zakhorloge en denkt dat de sneeuwvlokken gevallen sterretjes zijn. Net als Rousseau gelooft Van Duyse in de natuurlijke goedheid van het kind en toont hij zich een voorstander van een natuurlijke opvoeding. In een van zijn rijminvallen (Nagelaten Gedichten X, blz. 80) zegt hij het ‘vrij getierelier’ te verkiezen boven de gedwongen opvoeding tot ‘zingorgeltjes’.

Van Duyses visie op het kind beïnvloedt ook zijn vorm. Hij gebruikt, in tegenstelling tot de andere kinderdichters uit zijn tijd in Vlaanderen, opvallend veel lieve aansprekingen en verkleinwoordjes, en laat dieren, sterren en bloemen praten of het kind spreken tot de hemellichamen. Het kind vergelijkt de maan met zijn hoepel en ziet de zon opstaan ‘uit haar roode wieg’.

Voor de moderne lezer klinken zijn versjes meestal stroef. Men moet er echter rekening mee houden dat de beschaafde taal in Vlaanderen in die tijd een stijve, stugge boekentaal was. Sommige fragmenten uit zijn meest speelse gedichten komen echter wel opvallend fris en levendig over door hun wisse-

lend ritme, klanknabootsingen, alliteraties en neologismen en lopen aldus vooruit op de latere poëzie van Van Droogenbroeck.

Waardering

De eerste kinderboekjes van Van Duyse kregen vrijwel geen recensies, wat vooral te wijten is aan het feit dat in de jaren veertig van de vorige eeuw in Vlaanderen nog vrijwel geen (kinderboeken)kritiek bestond. Alleen zijn vriend Dautzenberg wijdde in De Moedertaal in 1849 een uitgebreide bespreking aan zijn Gedichtjes voor kinderen. Hij looft de eenvoud, de toepasbaarheid op kinderlijke deugden en vooral de ‘eigentlike poëzie’. Voor hem bezit België met Van Duyse ‘zijnen Van Alphen’.

Zijn Laatste kindergedichtjes en de herdrukken van zijn bundeltjes in de jaren tachtig werden uitzonderlijk vaak besproken. De meeste recensies waren lovend. De vergelijking met Van Alphen bleef terugkomen. Verder werden Van Duyses gevoeligheid, liefde voor kinderen, goede, gezonde gedachten en frisse toon geprezen. Toch vielen sporadisch ook kritische noten. Het scherpste oordeel kwam van A. Cornette in 1887 in De Toekomst.

Hij toonde weliswaar bewondering voor Van Duyses liefde voor de kinderen, zijn gemoedelijkheid, welluidendheid en eenvoud, maar hij bekritiseerde tevens zijn gebrek aan aanschouwelijkheid en teveel aan moraal. Deze ‘didactiek in een kindergewaad’ bracht Cornette ertoe Van Duyse te onttronen voor Van Droogenbroeck. Dat Prudens van Duyse echter lange tijd in trek bleef, blijkt uit zijn blijvende aanwezigheid in schoolboekjes tot een stuk in de twintigste eeuw.

Bibliografie

25 Lexicon jeugdliteratuur
februari 1991