Lexicon van de jeugdliteratuur

Tomi Ungerer

door Ella Reitsma

Tomi (Jean Thomas) Ungerer is op 28 november 1931 in Straatsburg geboren. Zijn vader was schrijver, historicus en restaurateur van astronomische uurwerken. De familie Ungerer bezat generaties lang in Straatsburg een fabriek van torenuurwerken. Als Elzasser wordt Ungerer tijdens de oorlog nationaal-socialistisch geïndoctrineerd en maakt hij van dichtbij de oorlogsgruwelen mee. Na de oorlog moet hij de Franse nationaliteit aannemen en zich aanpassen aan het Franse schoolsysteem. Dat mislukt. Hij besluit in 1950 op reis te gaan en trekt onder andere naar IJsland, Zweden en Lapland. In 1952 meldt hij zich als vrijwilliger bij het Franse leger in Algerije bij het zogenaamde corps van kameelrijders. Dan wordt hij ziek en gedwongen naar Straatburg terug te keren. Hij schrijft zich in als student bij de École Municipale des Arts Décoratifs en publiceert zijn tekeningen voor het eerst in het blad Simplizissimus. Gefascineerd door Amerikaanse tekenaars als Steinberg en Thurber besluit hij met zestig dollar op zak naar de Verenigde Staten te gaan.

Harper and Row in New York bracht in 1957 zijn eerste kinderboek uit: The Mellops go flying, dat onmiddellijk succes kreeg. Hij maakt cartoons voor de Holiday Magazine, Esquire, Life, The New York Times en sleept verschillende prijzen in de wacht. Met tekenaars als Tom Allen, Bob Weaver, Bob Blechman en Robert Andrew Parker vormt hij in New York een soort nieuwe grafische school. Naast tientallen kinderboeken maakt hij verschillende uitgaven voor volwassenen. Ook werkt hij in opdracht van reclamebureaus.

Het museum in Straatsburg bezit naast duizenden tekeningen ook beelden van Ungerer en zijn collectie mechanisch speelgoed.

In 1975 kreeg Ungerer voor Zeralda's Reus de Zilveren Griffel.

Werk

Satirisch, wreed en bizar is zowel Ungerers werk voor kinderen als dat voor volwassenen in grote trekken te noemen. Wreedheid en kille erotiek is het hoofdthema voor volwassenen. In zijn kinderboeken wordt de wreedheid lang niet zo expliciet geëtaleerd. Het zijn meer nonsensicale gruwelen, die eerder doen grinniken dan angst aan te jagen. Ungerers prentenboeken voor kinderen, waarvan hij voor het grootste gedeelte de tekst ook zelf maakt, lopen altijd goed af. Toch heeft die wreedheid, bijvoorbeeld in I'm Papa Snap and these are my favourite No Such Stories en in Zeralda's reus geleid tot heftige discussies rond de kinderboeken van Ungerer.

Lief zijn de boeken die met name in de jaren zeventig ontstaan zeker niet: de mens is dom, hebzuchtig, agressief, en de wereld om hem heen grimmig. List, humor en een soort van opgewekte naïviteit, die sommige doortastende kinderen zoals Zeralda of de kinderen uit Het beest van Monsieur Racine bezitten, kunnen de boel nog enigszins redden.

‘Ik voel veel woede in mezelf’, is een van de uitspraken van Ungerer, ‘en iets van die woede laat ik in mijn boeken naar voren komen. Een goed soort van woede is ook voor kinderen geen slechte zaak.’ Ook zegt hij: ‘Ik maak kinderboeken voor mezelf. Grappig genoeg bestaat er voor mijn boeken een markt.’ De boeken die eind jaren vijftig en begin zestig ontstonden, zoals de Mellopsserie, Crictor of Emile waarin een dier de hoofdrol speelt, lijken minder vanuit die woede te zijn ontstaan. De tekenstijl is ook anders. Cartooneffecten en invloed van tekenaars als Steinberg zijn duidelijk.

In Nederland is Ungerer vooral bekend geworden met De Maanman, Het beest van Monsieur Racine en Zeralda's reus. Deze boeken vallen op door hun grote kleurvlakken, veel zwart, waartegen de figuren scherp afsteken. De objecten en figuren zijn met zwarte inkt getekend waarna de kleuren met penseel in aquareltechniek zijn ingevuld. Door die aquareltechniek krijgen de kleuren iets stralends, wat vooral in de Amerikaanse, Zwitserse en Franse uitgaven is te herkennen, maar veel minder in de Nederlandse. In de uitgaven van Bruna zijn de kleuren veel donkerder en doffer.

Een keur van invloeden heeft Ungerer ondergaan. Negentiende-eeuwers als Wilhelm Busch en twintigste-eeuwse Duitsers als Georg Grosz zijn door hem ‘verwerkt’. ‘Je moet je laten beïnvloeden en die invloed dan onmiddellijk weer kwijt zien te raken, zodat het alleen maar kennis blijft’, zegt Ungerer. Voor Das Grosse Liederbuch waarin 204 Duitse volks- en kinderliedjes zijn opgenomen, maakte Ungerer honderden schetsen en bestudeerde hij de negentiende-eeuwse kunstenaars als Caspar David Friedrich en Ludwig Richter. Het zoete, dat

de negentiende-eeuwers kenmerkt, ontbreekt bij Ungerer en maakt plaats voor humor met een tikje kwaadaardigheid. Zo zijn ook zijn illustraties voor zijn meest recente prentenboeken met Heidi in de hoofdrol te karakteriseren.

Kinderboeken

Het oudste kinderboek van Ungerer The Mellops go flying, geschikt voor tweede- en derdeklassers, is in 1978 door Bruna in een goedkope prentenboekuitgave onder de titel De Bolles gaan vliegen uitgegeven. Het is het eerste deel van een serie van vijf. De varkensfamlie, vader en moeder Bolle en hun kinderen beleven allerlei moderne avonturen. Het rollenpatroon in deze boekjes is stereotiep en de plot is vergeleken bij Ungerers latere boeken zwak.

In De Maanman gaat de Maanman omdat hij het zo saai heeft met de hulp van een vallende ster de mensen op aarde bezoeken. Daar valt het tegen, want hij wordt onmiddellijk in de gevangenis gestopt. Naarmate de maan afneemt wordt ook de Maanman kleiner, zodat hij ten slotte kan ontsnappen. Met het wassen van de maan wordt de Maanman weer groter. Hij komt op een dansfeest terecht, wordt dan ontdekt en achtervolgd. Ten slotte schiet een geleerde hem met zijn ruimtevaartschip terug naar de maan. Het is het meest poëtische verhaal van Ungerer. De prenten nemen een grotere plaats in dan de tekst en ze zijn minder vol en gedetailleerd dan die in veel van zijn latere boeken.

Zeralda's Reus. Een kindervretende reus maakt het leven in een stadje onmogelijk. Ergens buiten die stad woont Zeralda met haar vader. Wanneer haar vader ziek is, besluit Zeralda alleen naar de stad te gaan om inkopen te doen. Opgewekt en zich van geen kwaad bewust ment ze haar ezel naar de stad. De uitgehongerde reus ligt op de loer. In zijn haast Zeralda te overvallen struikelt hij en loopt een bloedneus en een verstuikte enkel op. Zeralda, door medelijden bevangen, bereidt dan voor hem een verrukkelijk maal. Omdat bij reuzen de liefde door de maag gaat, stelt hij Zeralda voor bij hem in te trekken. Dat doet zij en omdat zij dol is op koken maakt ze voor hem en zijn makkers de heerlijkste maaltijden. Geen reus taalt ooit meer naar kinderen. Humor en het bespotten van de hebbelijkheden van reuzen, dus mensen, zijn typerend voor dit boek.

Hier en daar werd in het begin door recensenten verondersteld dat kinderen al deze reuzen-gruwelijkheden niet zouden kunnen verwerken. Over het algemeen wordt het toch als een van Ungerers beste prentenboeken beschouwd, geschikt voor tweede- en derdeklassers van de basisschool.

De Hoed en Het beest van Monsieur Racine zijn minder onverhuld griezelig als Zeralda's Reus. In Het beest van Monsieur Racine (opgedragen aan Maurice Sendak) nemen kinderen de volwassenen volledig bij de neus. De gepensio-

neerde ambtenaar Monsieur Racine ziet de humor daarvan in en sluit met hen duurzame vriendschap. Ungerer zegt in dit boek vooral de Franse mentaliteit op de korrel te hebben genomen.

Geen kus voor moeder heeft autobiografische trekken. De kat Pijper Poot wil omdat hij daarvoor te groot is zijn moeder geen kus meer geven en haalt voortdurend kattekwaad uit. ‘Ik was drie jaar toen mijn vader stierf’, zegt Ungerer. ‘En mijn moeder hield zoveel van haar echtgenoot dat ze al haar liefde toen op haar kinderen projecteerde. Aangezien ik de jongste was kreeg ik de hele lawine. Het beste wat ik kon doen was me er tegen te verzetten.’ Jonge kinderen zullen zich dan ook zeker met Pijper Poot kunnen identificeren. Het is geen prentenboek, maar een (voor)leesboek met zwart-witillustraties in potlood.

Bibliografie

Lexicon jeugdliteratuur
september 1982