Lexicon van de jeugdliteratuur

J.R.R. Tolkien

door Bea Ros

John Ronald Reuel Tolkien werd op 3 januari 1892 geboren in Bloemfontein (Zuid-Afrika). Op 3-jarige leeftijd verhuisde hij met zijn moeder en broer naar Engeland. Na de middelbare school ging Tolkien klassieke talen studeren in Oxford. Later stapte hij over op de studie Oud- en Middelengels en filologie. In 1920 werd hij lector in de Engelse taal te Leeds. In 1924 keerde hij weer naar Oxford terug als professor in de Engelse Taal- en Letterkunde en in het Angelsaksisch.

Zijn eerste boek, De Hobbit, kreeg in 1938 in de VS de New York Herald Tribune, de prijs voor het beste kinderboek van het seizoen. Hoewel Tolkiens werk goed ontvangen werd, bleef dit de enige prijs.

Tolkien stierf in 1973 op 81-jarige leeftijd te Oxford.

Werk

Tolkiens werk spruit voort uit zijn belangstelling voor oude talen en mythologieën. Reeds vanaf zijn jeugd is Tolkien bezig eigen talen te creëren naar voorbeeld van oude talen zoals Keltisch, het Gotisch, het Fins of het Noors. Rond 1914 begint Tolkien gedichten te schrijven, soms in zijn zelfbedachte talen. Enkele hiervan zijn gepubliceerd in De Avonturen van Tom Bombadil en andere verzen uit het Rode Boek.

Er is sprake van een wederzijdse beïnvloeding tussen het maken van deze talen (het Quenyaans en het Sindarijns) enerzijds en het schrijven anderzijds. De talen behoeven een geschiedenis die ze draagt, personen die ze spreken, om zich verder te kunnen ontwikkelen. Hiervoor kiest Tolkien de elfen, niet de gebruikelijke luchtige, kleine wezentjes, maar statige, schone en onsterfelijke lieden. Het is Tolkiens ideaal om een mythologie voor Engeland te scheppen, zoiets als de Finse Kalevala of de IJslandse Edda. In zijn Andrew Lang lezing On fairy-stories uit 1939 bepleit Tolkien het belang van zo'n mythologie. Voor

hem is een mythe meer dan alleen maar een allegorische verklaring van natuurverschijnselen. Via de mythologie kun je als mens een secundaire wereld scheppen, waarin je andere mogelijkheden, andere wezens, andere talen en de diepten van ruimte en tijd kunt ontdekken. Juist voor volwassenen is deze verbeelding volgens hem zo belangrijk.

Tolkien begint zijn mythologie te schrijven onder de titel Het Boek van de Verloren Verhalen. Hierin beschrijft hij de schepping van het heelal en het ontstaan van Midden-Aarde, onze eigen wereld zoals Tolkien die ziet in de Oudheid. Midden-Aarde wordt bevolkt door elfen, dwergen, aardmannen, trollen en mensen. Pas in 1977 worden deze eerste verhalen uitgegeven onder de titel De Silmarillion.

Naast schepper van mythologieën is Tolkien in huiselijke kring ook verteller van kinderverhalen. Een aantal hiervan is na zijn dood uitgegeven. Zo verzon hij naar aanleiding van de auto die hij in 1932 kocht, Meneer Blijleven. Het is een kolderiek en humoristisch verhaal over een lange, magere man met een zeer hoge hoed. Deze meneer Blijleven koopt een auto en dit leidt, behalve tot veel botsingen, tot zeer onvoorspelbare en grappige avonturen. Tolkien illustreerde het verhaal zelf, evenals de brieven die vanaf 1920 twintig jaar lang elke Kerstmis in huize Tolkien bezorgd worden. Ze komen van de Noordpool en zijn geschreven in het beverige handschrift van de Kerstman.

In dit huiselijke kader is ook De hobbit ontstaan. Geleidelijk slopen in dit verhaal echter elementen binnen uit zijn mythologie. Zo vormt De hobbit de verbinding tussen zijn kinderverhalen en zijn mythologisch werk. Het verhaal speelt in Midden-Aarde. Hobbits zijn kleine lieden, zeer gezellig en huiselijk en wars van avonturen. De hobbit Bilbo Balings wordt tegen zijn wil betrokken in een avontuur: samen met twaalf dwergen moet

hij de draak Smaug verslaan om zo de schat van de dwergen te heroveren. De hobbit verschijnt in 1937, als eerste werk van Tolkien. Het is een enorm succes; de uitgever vraagt Tolkien om een vervolgverhaal over hobbits.

Oorspronkelijk geschreven als een volgend kinderboek over hobbits groeit de triologie In de ban van de Ring uit tot het magnum opus van Tolkien. Al snel ruilt Tolkien zijn typische ‘kinderboekenstijl’ uit De hobbit (auctoriële verteller, vele terzijdes, relativerende humor) in voor een plechtstatige en ernstige stijl. Ook de thematiek van de trilogie is grootser: het is een epos over macht. Deze macht wordt gesymboliseerd door de Ring (dezelfde ring die Bilbo in De hobbit en passant vond); de drager van deze Ring bezit de absolute macht, maar de Ring bezit ook macht over de drager. Het Ringverhaal is een queeste met als opdracht de Ring te vernietigen. Uiteindelijk is het de eenvoudige hobbit Sam die deze opdracht volbrengt.

Tolkien heeft in In de ban van de Ring een geheel eigen wereld geschapen met eigen bewoners, een eigen taal, een eigen geschiedenis en een eigen landschap. Dát moet men ook beschouwen als bestaansreden van dit werk. In diverse analyses wordt het Ringverhaal gezien als een allegorie van de wereldpolitiek, de Tweede Wereldoorlog of de strijd tussen communisme en kapitalisme. Tolkien zelf verwerpt dergelijke interpretaties: ‘Ik heb een afkeer van allegorie.’

Waardering

Tolkiens werk sloeg in de jaren zestig enorm aan onder hippies en studenten. De bescherming van de natuur en de terugkeer naar de heroïsche romantiek die men in zijn boeken vond, paste uitstekend in die tijd. In de Verenigde Staten veroorzaakte het een campuscultus, met onder andere het psychedelische tijdschrift Gandalf's Garden (genoemd naar de tovenaar Gandalf). Verder ontstond er een ware Tolkien-commercie in de vorm van kalenders, buttons, een Tolkien-liederencyclus, een hoorspel op de radio en een bioscoopfilm.

Daarnaast zijn er in de kritieken ook negatieve geluiden te horen. Sommige critici twijfelen aan de literaire kwaliteiten van Tolkien: zijn taalgebruik is te gezwollen, te archaïsch; zijn personages zijn stereotiep: goed is altijd goed, en kwaad altijd kwaad, echte karakters ontbreken; de liefde is niet menselijk, het erotische aspect is totaal afwezig. In het algemeen kan men zeggen dat critici ofwel vol lof zijn over Tolkiens werk, ofwel het geheel verwerpen.

Bibliografie

20 Lexicon jeugdliteratuur
juni 1989