Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Rodolphe Töpffer

door Wim Hofman

Rodolphe Töpffer werd op 31 januari 1799 te Genève geboren als zoon van de graficus en schilder Wolfgang Adam Töpffer. Zijn plannen voor een loopbaan als beeldend kunstenaar moest hij opgeven wegens een aandoening aan de ogen waardoor hij zijn verdere leven fel licht diende te vermijden. Tijdens een verblijf in Parijs in de winter van 1819-'20 nam hij het besluit klassieke talen te gaan studeren. In 1822 vond hij in zijn geboortestad een betrekking als docent aan een kostschool. Het jaar daarop trouwde hij met Anne Françoise Moulinié. Zij kregen vier kinderen.

In 1824 stond hij al aan het hoofd van een eigen kostschool voor jongelui uit gegoede families. Eerst doceerde hij nog Grieks, maar later wijdde hij zich geheel aan directie en surveillance. Vanaf 1832 gaf hij daarbij les in retorica en literatuur aan de Geneefse Akademie. In de avonduren en op vrije dagen hield hij zich met zijn jongens bezig en ging hij met hen op excursie in de Alpen. Daarnaast begon hij verhalen en romans te schrijven en te tekenen en kwam hij tot het maken van een aantal beeldverhalen waardoor hij internationale bekendheid verwierf. In 1843 manifesteerde zich een leverziekte waaraan hij op 47-jarige leeftijd overleed.

Werk

In 1832 verscheen zijn eerste verhaal, ‘La Bibliothèque de mon oncle’, in het Geneefse blad Bibliothèque Universelle, waaraan hij al eerder bijdragen had geleverd in de vorm van kunstkritieken. Dit verhaal werd gevolgd door een hele reeks andere. Bovendien schreef hij twee romans: de brievenroman Le Presbytère, en Rosa et Gertrude in de vorm van een feuilleton dat pas na zijn dood in boekvorm werd gepubliceerd. De verhalen zijn met zorg en genoegen geschreven en verraden Töpffers interesse voor de natuur en de mensen. Deze laatste beschrijft hij echter meer als typen dan als zich ontwikkelende personen.

Vooral gecharmeerd door Engelse cartoonisten als Rowlandson en Hogarth, schetste Töpffer menselijke figuurtjes en karakters en noteerde allerlei invallen. Langzamerhand ontstond een hele serie speelse werkjes met veel tekeningen en hier en daar begeleidende tekst, die geheel nieuw in hun soort waren: beeldverhalen. Het eerste verhaal in deze vorm is Monsieur Jabot, andere voorbeelden zijn Monsieur Crépin, Monsieur Vieux Bois, Monsieur Pencil, Dr. Festus en Histoire d'Albert.

Töpffers bekendste verhaal is echter Monsieur Cryptogame. In 1844 over-

[pagina 2]

handigde hij het aan zijn verwant Dubochet die het in zijn nieuwe periodiek L'Illustration plaatste. De tekeningen werden toevertrouwd aan een zekere Amadé de Noé, die werkte onder de schuilnaam Cham. Deze kreeg met zijn compagnons de opdracht de schetsen van Töpffer over te brengen op houtgravures. Het verhaal verscheen in elf afleveringen van 25 januari tot 13 april 1845. Later werd het als album uitgegeven en verscheen het in verschillende landen. Via Duitsland is het in Nederland als een bewerking voor kinderen bekend geworden.

Het verhaal van Monsieur Cryptogame is echter niet specifiek als boek voor kinderen gemaakt. Het is het ietwat badinerende en spottende verslag van de amoureuze levenswandel van de excentrieke vlindervanger M. Cryptogame die het opdringerige en temperamentvolle meisje Elvire trouwbeloften doet. Bij een poging om aan haar te ontsnappen komt hij in de buik van een walvis terecht, waar hij in de ban raakt van een Zuidfranse schone met wie hij ten slotte trouwt, tot grote spijt en ellende van Elvire die barst van jaloezie.

Zoals bij alle beeldverhalen van Töpffer ligt het accent op de plaatjes; de begeleidende tekst is tamelijk droog gehouden. Hij geeft wat commentaar op de plaatjes of vermeldt wat erop gebeurt. De stijl heeft soms iets weg van die van synopses boven hoofdstukken van romans uit die tijd. Soms geven ze wat aanvulling op de afbeelding erboven.

Prikkebeen

In Nederland is het verhaal van Monsieur Cryptogame als kinderboek bekend geworden door de berijming van J.J.A. Goeverneur.

[pagina 3]

Het verscheen in 1858 te Groningen onder de titel: Reizen en Avonturen van Mijnheer Prikkebeen, een wonderbaarlijke en kluchtige Historie naar tekeningen van Rudolphe Töpffer. Het bezigen van de naam Rudolphe in plaats van Rodolphe duidt op het feit dat Goeverneur is uitgegaan van de Duitse bewerking van Julius Kell uit 1847: Fahrten und Abenteuer des Herrn Steckelbein: eine wunderbare und ergötzliche Historie in lustigen Reimen nach Zeichnungen von Rud. Töpffer. Ook in andere opzichten lijkt de versie van Goeverneur op die van Kell; in feite nam hij het hele verhaal van hem over.

Kell had, omdat hij er een kinderboek van wilde maken, volgens de pedagogische maatstaven van die tijd de hele liefdesaffaire uit het verhaal van Töpffer verdonkeremaand door er een broer - zusterverhouding van te maken. Hij liet daarom tien plaatjes weg die niet te pas kwamen of minder oorbaar waren. De ietwat droge tekst van Töpffer verving hij door lustig rijmende verzen waardoor de klemtoon minder op de tekeningen kwam te liggen.

De berijming van Goeverneur is echter over het geheel genomen een stuk speelser. Ondanks het weglaten van tien van de 201 plaatjes zijn in de bewerking van Goeverneur nog sporen van het oorspronkelijke liefdesdrama terug te vinden. Zo zien we op het plaatje waarop Prikkebeen en Dikkie juist uit de buik van de walvis zijn verlost, dat Prikkebeen een stuk papier in zijn hand houdt. In het originele verhaal is dat het papier met de trouwbeloften van Prikkebeen. Goeverneur maakt ervan: ‘Prikkebeen, tast, pas aan land,/ Naar de Haarlemmer Courant’.

In het verhaal van Töpffer komt Elvire (Goeverneur nam de naam Ursula van Kell over) in een harem op de schoot van de bey van Algiers te zitten. Ze flikflooit wat met hem om hem daarna met zijn eigen yatagan te vermoorden. Deze passage is in de bewerking van Goeverneur niet aanwezig. Wel is er een plaatje met Ursula die een kromzwaard draagt. De aanwezigheid van dat wapen wordt door Goeverneur niet verklaard.

Hoewel de plot door de bewerking aan kracht heeft ingeboet, is Prikkebeen in Nederland enorm populair geworden (zoals ook blijkt uit het verschijnen van vertalingen in het Gronings en het Fries). Deels is dit te verklaren uit het feit dat Prikkebeen een van de eerste langere beeldverhalen was. Daarnaast is het vooral te danken aan de speelse en soepele berijming van Goeverneur.

Betekenis

Töpffer is vooral van betekenis geweest door het creëren van het beeldverhaal. Hij inspireerde Heinrich Hoffman en vooral Wilhelm Busch en vele anderen en wordt wel de vader van het beeldverhaal genoemd. In Nederland bracht de populariteit van Prikkebeen andere auteurs tot het maken van bewerkingen of nieuwe

[pagina 4]

versies. Pas in 1970 verscheen een letterlijke vertaling van Monsieur Cryptogame, compleet met de 201 oorspronkelijke gravures. Daarbij werd gebruik gemaakt van de welbekende namen Prikkebeen en Ursula.

Bibliografie

Beeldverhalen

Histoire de M. Jabot (1833), Les amours de M. Vieux Bois (1837), Histoire de M. Crépin (1837), Histoire de M. Pencil (1838), Voyages et aventures du Docteur Festus (1840), Histoire d'Albert (1845), Histoire de M. Cryptogame (1846).

Nederlandse vertalingen van Prikkebeen

Reizen en avonturen van Mijnheer Prikkebeen. Een wonderbaarlijke en kluchtige historie. Voor de Nederlandse jeugd berijmd door J.J.A. Goeverneur. Met tekeningen van Rudolf Töpffer. [Oorspronkelijke uitgave: 1858.] Zesentwintigste druk. Amsterdam, Becht, [1980].

Het geheime huwelijk van Mijnheer Prikkebeen. Integrale vertaling door Wim Hofman. 's-Gravenhage, W. van Hoeve, 1970.

Groningse vertaling

Wonderlieke raaize van Meneer Prikkebain. Deur Dr. J.A. Fijn van Draat bewaarkt noa 't verhoal van J.J.A. Goeverneur. Mit ploatjes van Rudolf Töpffer. Amsterdam, Becht, 1962.

Friese vertaling

De bjusterbaarlike reis fan Menear Prikkeskonk. Tekst fan Tiny Mulder. Printen fan Rudolf Töpffer. Amsterdam/Ljouwert, Becht/Friese Pers, [1980].

Over Rodolphe Töpffer

F.K.H. Kossmann, Rodolphe Töpffer. Rotterdam, Donker, 1948.

G. Perry, The Penguin book of comics. Harmondsworth, 1967.

K. Kusenberg, Der kühle Bräutigam. Die Abenteuer des Herrn Cryptogame zu Wasser Und zu Lande. 1968.

Das Bilderbuch. Geschichte und Entwicklung des Bilderbuchs in Deutschland von den Anfängen bis zur Gegenwart. Hrsg. von K. Doderer und H. Müller. Weinheim, 1973.

5 Lexicon jeugdliteratuur
juni 1984