Lexicon van de jeugdliteratuur

Felix Timmermans

door Herman Kakebeeke

Leopoldus Maximilianus Felix Timmermans werd op 5 juli 1886 te Lier geboren. Reeds op vijftienjarige leeftijd verliet hij het vervolgonderwijs, volgde avondlessen aan de tekenschool en was werkzaam in de zaak van zijn vader. In 1905 begon hij te publiceren. Grote bekendheid kreeg hij toen in 1916 Pallieter verscheen. Als gevolg van zijn activistische opvattingen was hij na de Eerste Wereldoorlog gedwongen enkele jaren in Nederland door te brengen. In 1922 ontving Timmermans de Vlaamse staatsprijs voor letterkunde. Zijn boeken, die met grote regelmaat verschenen, en zijn intensieve lezingentournees in binnen- en buitenland, maakten hem bekend en geliefd bij een grote groep lezers. Zijn houding tijdens de Tweede Wereldoorlog - hij aanvaardde onder andere de Rembrandt-prijs, die hem door de universiteit van Hamburg was toegekend - deed velen van hem vervreemden. Hij overleed op 24 januari 1947.

Werk

Felix Timmermans heeft zijn grote bekendheid te danken aan zijn vele romans en verhalen voor volwassenen. Dat hij ook voor kinderen heeft geschreven, is minder bekend. Zijn kinderboeken nemen in het totaal van zijn werk een bescheiden plaats in.

Halverwege de Eerste Wereldoorlog verscheen bij een Nederlandse uitgever een boek dat onmiddellijk een groot succes was, Pallieter, een hymne aan de schoonheid en de

vruchtbaarheid van de natuur of, zoals Timmermans het zelf uitdrukte: ‘... een kreet van een verloste ziel die in louter bewondering staat voor God en wat Hij gemaakt heeft’. Timmermans had al eerder gepubliceerd, in 1907 een bundeling van gedichtjes onder de titel Door de dagen en enkele jaren later Schemeringen van de Dood, waarin een periode van somberheid en twijfel haar weerslag vond. Genezing van een ernstige ziekte bracht een omkeer in zijn levensvisie en zo kon de ‘verloste ziel’ zich uitleven in de exuberante levensvreugde van Pallieter, waarvan het eerste hoofdstuk al in 1912 in De Nieuwe Gids was verschenen.

Aansluitend op de traditie van Middeleeuwse schilders en dichters die bijbelse verhalen in een Vlaamse omgeving plaatsten, schreef Timmermans Het Kindeken Jezus in Vlaanderen, een ontroerend, innig boekje waaraan de invloed van Brueghel zeker niet vreemd was. Dezelfde Brueghel wiens leven hij in het breed opgezette vie romancée Pieter Bruegel zoo heb ik u uit uwe werken geroken schetste. Het pallietriaanse element was daarin, evenals in De harp van Sint Franciscus, sterk aanwezig, hetgeen door sommigen als een bezwaar werd gevoeld. August Vermeylen sprak ronduit van een mislukking, maar Anton van Duinkerken noemde het ‘de zuiverste uitdrukking van onze aangeboren natuurlijke levenszin’.

De waardering voor Anna-Marie, De pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt, Boerenpsalm, Ik zag Cecilia komen, De Familie Hernat en de verhalenbundels was zeer verschillend, hetgeen Maurice Gilliams de opmerking ingaf: ‘En waar men Felix Timmermans de vaderlandse ereprijs zou verlenen, enkel om het anecdotische Vlaamse karakter van zijn kunst; of waar men hem laken zou enkel om de foutieve, gefantaseerde uitbeelding van een niet algemeen gangbare, schier onvindbare Vlaming, - daar ging men de deugdelijke vraag en het antwoord ontwijken nl. in hoeverre Felix Timmermans er in slaagde een type, een mens onder de mensen, te creëren?’

Wellicht heeft Timmermans het antwoord gegeven in het na zijn dood verschenen Adriaan Brouwer, dat de levensloop van de jonggestorven schilder vertelt in een directe, kernachtige stijl.

Kinderboeken

In het oeuvre van Timmermans vindt ook een aantal kinderboeken een plaats, dezelfde stijl, dezelfde onderwerpen. In enkele gevallen neemt hij verhalen uit oorspronkelijk voor volwassenen bedoelde bundels over in zijn Vertelsels voor kinderen.

Het is opmerkelijk dat de kinderboeken van Timmermans niet door zijn hele schrijversloopbaan verspreid liggen maar duidelijk aan twee perioden gebonden zijn.

In 1924 verscheen Het Kleuterboek, met de ondertitel: Rijmpjes van Felix Timmermans. Prenten van Tom. Op de linkerpagina een rijmpje, op de rechter een nogal gestileerde tekening, flets van kleur. De rijmpjes zijn enigszins negentiende-eeuws van aard, soms met een moraal, en gaan over alledaagse dingen als een verwaande haan en sleeën. Vriendelijk maar verouderd.

Dan is het een hele tijd stil wat kinderboeken betreft. Pas in de Tweede Wereldoorlog kwam de stroom op gang. Tussen 1942 en 1945 verschenen Vertelsels I, II en III en Anne-Mie en Bruintje. Zoals in zijn andere werk gebruikte Timmermans ook hier een eigen taal, Vlaams van inslag, geen zuiver dialect en ook geen algemeen Nederlands, met talloze fouten tegen grammatica en zinsbouw maar uitermate beeldend.

Ook in de Vertelsels plaatst Timmermans historische of religieuze gebeurtenissen in het Vlaamse land, zoals ‘Het verken als kluizenaar’, over de bekoringen van Sint Antonius en ‘De goede helpers’, over de vlucht naar Egypte.

Naast enkele zwakke verhalen weten de meeste toch de tijdskloof te overspannen. De al eerder genoemde verhalen en ‘Het verksken’ (destijds herhaaldelijk door Magda Janssen voor de radio gebracht), ‘Jan de Kraai’, ‘De Nood van Sinter-Klaas’ zijn door taalgevoelige kinderen zeker nog te genieten.

In Anne-Mie en Bruintje lijden de twee hoofdfiguren schipbreuk - ‘gansch het schip kraakte als een okkernoot in een ijzeren tang’ - spoelen op een eiland aan en moeten eerst vier vijanden overwinnen om op het reddend schip te geraken. Een verhaal waarin sprookjesachtige elementen niet ontbreken, maar dat als geheel aanmerkelijk zwakker en meer verouderd is dan de meeste van zijn andere verhalen voor kinderen.

Onder de titel De goede helpers en andere vertelsels verscheen in 1956 een bloemlezing uit de drie Vertelsels-boeken.

Naast schrijver was Timmermans

ook tekenaar en schilder. De meeste van zijn boeken illustreerde hij zelf met ‘onhandige tekeningen, primitief van uitzicht uit noodzakelijkheid des middels, en eenvoudig en simpel uit zwakte... gevuld met helle, platte kleuren... als kleine lachjes die door de tekst heen trillen en schellen,’ zoals hij zelf daarover zegt. Daarnaast werd ook een aantal malen een beroep op hem gedaan, vooral in de jaren twintig, om kinderboeken van anderen te illustreren.

Bibliografie

15 Lexicon jeugdliteratuur
oktober 1987