Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Annika Thor

door Annemarie Terhell

Annika Thor is geboren op 2 juli 1950 in een joods gezin in Göteborg, Zweden. Haar vader was Zweeds, haar moeder had in 1933 onder de dreiging van het nazi-regime met haar ouders en broer Duitsland verlaten. Na haar studie werkte Annika Thor geruime tijd voor de Raad voor de Kunsten, als bibliothecaresse en als secretaresse. Begin jaren negentig besloot ze zich te gaan richten op het schrijven. Naast kinderboeken schrijft ze toneelstukken, filmscripts en artikelen over film, media en cultuur.

Na het lezen van een krantenartikel over joodse vluchtelingetjes die tijdens de oorlog bij Zweedse pleeggezinnen werden ondergebracht, raakte Thor gefascineerd door hun geschiedenis. Ze sprak met verschillende joodse emigrantenkinderen en verwerkte hun verhalen in een vierdelige serie over de zusjes Stephanie en Eleonore Steiner. De publicatie van Een eiland in zee viel toevallig samen met een campagne van de Zweedse regering tegen het opkomende neonazisme. Mede hierdoor werden de zusjes Steffi en Nelli in Zweden binnen korte tijd heel populair.

Voor Waarheid, durven of doen ontving Thor de belangrijkste Zweedse onderscheiding voor jeugdliteratuur, de August-prijs, en de prijs van de Zweedse kinderjury. Eiland in zee werd in 1999 bekroond met de Deutsche Jugendliteraturpreis en in Noorwegen met de Nordiska Barnbokpriset. Op open water kreeg in 2003 in Nederland de Kinderboekenwinkelprijs. Verder ontving Thor de Nils Holgersson plakette (1999), de Janusz Korczakprijs (2000) en de Astrid Lindgrenprijs (2000).

Werk

De jeugdboeken van Annika Thor getuigen van een groot inlevingsvermogen in de problematiek waar tieners in de puberteit mee te kampen

[pagina 2]

hebben, zoals verliefdheid en pesten. Ze weet de dilemma's van opgroeiende meisjes op een overtuigende manier te verwoorden. Thor schrijft levensechte, natuurlijke dialogen. De filmische opbouw van haar verhalen verraadt haar affiniteit met toneel en televisie. De soms zware thema's die ze aansnijdt maakt ze verteerbaar door haar lichtvoetige en sobere schrijfstijl.

In de vierdelige serie over de joodse zusjes Stephanie (Steffi) en Eleonore (Nelli) stelt Thor het antisemitisme in Zweden tijdens de oorlogsjaren aan de kaak. In deze boeken verwerkte zij veel van haar eigen herinneringen. De meeste inspiratie haalde ze uit de verhalen die de ronde deden, want in het gezin Thor werd weinig gesproken over de oorlog. Eén verhaal maakte als kind bijzondere indruk op haar: de vlucht van een (joods) neefje en nichtje, die vanuit Oostenrijk naar Nederland waren gestuurd. De twee werden door een studente over de grens gesmokkeld naar Zweden, nadat ook Nederland verre van veilig was gebleken.

In het openingsdeel van de serie, Een eiland in zee, zijn Steffi en Nelli door hun ouders naar het neutrale Zweden gestuurd omdat de situatie in Oostenrijk door de opkomst van de nazi's onhoudbaar is. Ze worden opgevangen in twee verschillende pleeggezinnen op een klein eiland voor de westkust. De twaalfjarige Steffi kan maar moeilijk wennen aan het gastland met zijn rare, nieuwe gewoonten. Ze voelt zich niet welkom bij haar strenge pleegmoeder, tante Märta. Haar jongere zusje Nelli vindt onderdak in het gezellige gezin van de hartelijke tante Alma. De zusjes raken snel van elkaar verwijderd. Als mondaine stadsbewoonster heeft Steffi het moeilijk op het kale visserseiland. Ze vraagt zich af hoe zij moet omgaan met haar joodse identiteit: er nadrukkelijk voor uitkomen, of liever maar verbergen? Wanneer de pesterijen op school volkomen uit de hand lopen en Steffi wordt uitgescholden voor ‘vuil jodenjong’, neemt tante Märte het voor haar pleegdochter op. Langzaam ontdooit de ijzige relatie met haar pleegmoeder en groeit er een wederzijdse genegenheid.

[pagina 3]

De twee volgende delen, De lelievijver en De donkere diepte spelen tijdens de oorlogsjaren. Steffi presteert goed op school en vertrekt naar Göteborg om daar de middelbare school te volgen. Alleen op een kamer, in de grote stad, krijgt Steffi het zwaar te verduren. Ze wil graag arts worden, net als haar vader, en moet knokken voor haar beurs van het hulpcomité. Steffi maakt zich zorgen om haar ouders, die in een kamp zijn ondergebracht. Ze piekert of ze wel van het leven mag genieten, terwijl haar ouders misschien niet eens genoeg te eten hebben. Ook de liefde dient zich aan. Steffi tobt met haar gevoelens voor Sven, de zoon van de dokter bij wie ze inwoont, maar haar liefde blijft onbeantwoord. Haar problemen met de strenge Pinkstergemeente van haar pleegouders, bereiken een hoogtepunt. Na een vervelend incident in de kerk, besluit Steffi definitief met het christendom te breken. Aan het eind van het derde deel krijgen de zusjes te horen dat hun moeder in Theresientadt is gestorven. Hun vader wordt op transport gezet naar Polen.

In het laatste deel van de serie, Op open water, is Steffi zeventien jaar geworden. De oorlog in Europa is voorbij. Steffi bemachtigt een baantje om geld te verdienen voor haar studie. Ze beleeft haar eerste grote liefde, een avontuur dat op een pijnlijke manier afloopt. Na maanden van spannende onzekerheid komt er eindelijk een levensteken van haar vader. Steffi en Nelli besluiten met hem naar Amerika te vertrekken, om daar gedrieën een nieuw leven op te bouwen.

In alle vier delen vormen de belevenissen van Steffi het centrum van de handeling. Thor houdt in haar verhaal het oorlogsdrama op een geloofwaardige manier op de achtergrond. De belevenissen van de twee ontheemde zusjes, die moeten opgroeien in een vreemde en soms vijandige omgeving, bieden daarom voldoende identificatiemogelijkheden voor lezers van nu.

Los van deze vierdelige serie verscheen in 1997 de jeugdroman Waarheid, durven of doen, tegelijkertijd met een verfilming. Dit verhaal schetst de gecompliceerde verhoudingen van meisjes op de rand van de puberteit en werd in Zweden zeer positief ontvangen.

Waarheid, durven of doen

Nora is hevig teleurgesteld wanneer na de zomervakantie blijkt dat Sabina, al tien jaar lang haar beste vriendin, haar plotseling niet meer ziet staan. Sabina trekt nu op met Fanny, met wie ze stiekem rookt en praat over jongens, make-up en kleding. Nora weet zich niet goed raad en doet van alles om haar oude vriendin terug te krijgen. Tegelijkertijd probeert ze tevergeefs Karin, het lelijkste meisje van de klas, op een afstand te houden. Als Nora min of meer per ongeluk de walkman van Sabina steelt, dreigt de situatie volledig uit de hand te lopen. Sabina beschuldigt dikke Karin en gebruikt haar oude vriendin om tijdens een feest

[pagina 4]

wraak te nemen op de vermeende dief. De gebeurtenissen worden afgewisseld met fragmenten waarin Nora een en ander naderhand van commentaar voorziet.

Waardering

Een eiland in zee is in de Nederlandse pers unaniem lovend ontvangen. Men prees de indringende en zorgvuldige wijze waarop de gevoelens van ontheemdheid en verwarring van de joodse zusjes in beeld zijn gebracht. Katrien Vloeberghs roemde Thors genadeloos verfijnde waarnemingszin. ‘Het verdriet en de zwaarte, de wanhoop en de nog pijnlijkere hoop die Steffi volkomen alleen moet dragen, is steeds op de grens van wat je als lezer kan verdragen’ (Leesidee jeugdliteratuur). Peter de Boer schreef in Trouw dat Annika Thor er ‘uitstekend in is geslaagd iets van het grote drama van de oorlog tot uitdrukking te brengen in het “kleine drama” van Steffi en Nelli, zonder dat het verhaal onder de zware lading bezwijkt’. Margriet van der Heijden noemde Thor een ‘meester in het onnadrukkelijk verwoorden van emoties’ (Het Parool).

Ondanks alle internationale onderscheidingen die Thor voor haar oorlogsserie heeft ontvangen, viel haar in Nederland geen officiële waardering ten deel. Onterecht, meende Pjotr van Lenteren in het Algemeen Dagblad, want deze schrijfster levert met de ‘prachtserie’ over de zusjes Steiner een ‘bijzondere literaire prestatie’.

Bibliografie

Jeugdboeken

En ö i havet (1996): Een eiland in zee. Vertaald uit het Zweeds door Emmy Weehuizen-Deelder. Lemniscaat, 2000.

Sanning eller konsekvens (1997): Waarheid, durven of doen. Vertaald uit het Zweeds door Emmy-Weehuizen Deelder. Lemniscaat, 1998.

Näckrosdammen (1997): De lelievijver. Vertaald uit het Zweeds door door Emmy Weehuizen-Deelder. Lemniscaat, 2001.

Havets djup (1998): De donkere diepte. Vertaald uit het Zweeds door door Emmy Weehuizen-Deelder. Lemniscaat, 2002.

Öppet hav (1999): Op open water. Vertaald uit het Zweeds door door Emmy Weehuizen-Deelder. Lemniscaat, 2002.

Over Annika Thor

Marja Boonstra, Samen voorlezen over een sok met streepjes. In: Leeuwarder Courant, 23-4-1999.

Mick Salet, Geen vrolijke tijd bij tante Märta. In: De Gelderlander 31-3-2000.

Marjon Kok, Steffi en Nelli, moederziel alleen en ver van huis. In: Tubantia, 28-4-2000.

Katrien Vloeberghs, [over Eiland in zee]. In: Leesidee jeugdliteratuur, 5-5-2000.

Peter de Boer, Twee joodse zusjes in een wildvreemd land. In: Trouw, 3-6-2000.

Jant van der weg, Weens meisje in oorlogstijd. In: Friesch Dagblad, 14-9-2001.

Marjon Kok, Het grote verdriet van Marcel. In: Tubantia, 17-11-2001.

Peter van den Hoven, [over De Lelievijver]. In: Tijdschrift voor onderwijs en opvoeding, jaargang 61 (2002), nr. 6, blz. 30.

Marjon Kok, Alles wordt anders, de twijfel slaat toe. In: Tubantia, 23-3-2002.

Kind slimmer dan ik dacht. In: De Telegraaf, 2-10-2002.

Margriet van der Heijden, Het woelige leven van twee zusjes. In: Het Parool, 10-10-2002.

Pjotr van Lenteren, Zweedse prachtserie. In: Algemeen Dagblad, 18-10-2002.

64 Lexicon jeugdliteratuur
februari 2004