Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Theo Thijssen

door Anne de Vries

Theodorus Johannes Thijssen werd op 16 juni 1879 in Amsterdam geboren, in de Jordaan. Op advies van zijn onderwijzer mocht hij doorleren aan de Rijkskweekschool te Haarlem. In 1898 werd hij onderwijzer in Amsterdam, in 1921 medewerker van de Bond van Nederlandse Onderwijzers, in 1933 Tweede-Kamerlid voor de S.D.A.P. Hij overleed op 23 december 1943 in Amsterdam.

Kritieken

In 1901 en 1902 publiceerde Thijssen enkele recensies van kinderboeken in School en Leven, het blad van Jan Ligthart. In 1905 richtte hij samen met P.J. Bol een eigen tijdschrift op, De Nieuwe School. In het eerste nummer zette hij zijn opvattingen over de beoordeling van kinderboeken uiteen. Van ‘opvoederigheid’ moest hij niets hebben, hij legde de nadruk op een persoonlijk kunstenaarschap:

‘Een kinderschrijver moet schrijver zijn. Hem moet de taal iets méér zijn dan het ons gewone menschen is; en bovendien moet hij van het kind houden; zóóveel houden, dat het kind hem verstaat. Hij moet eerlijk geven wat er in hem leeft; en wat er in hem leeft moet voor het kind zijn; en zóó hevig moet het in hem zijn, dat hij 't uit; dat hij 't uiten móét.

Een kinderboek moet echt zijn.

En een kinderboek beoordelen is alleen maar kijken, of het echt is; of de schrijver kinder-kunstenaar is.

Wat 'n raar woord, hè: “kinderkunstenaar”!’

In de vijf jaar dat Thijssen regelmatig in De Nieuwe School recenseerde, kwam hij zelden of nooit tot een positief oordeel. Als hij vaststelde dat een ‘zoogenaamd kinderschrijver’ niet kon schrijven, was hij bovendien buitengewoon fel in zijn kritiek: ‘prullenwerk’, ‘onkinderlijk’, ‘niet veel soeps’, ‘zeldzaam-idioot boek’. De reacties

[pagina 2]

bleven niet uit. In 1902 had Ch. Krienen hem al verweten, dat hij de scheldkritieken van Van Deyssel imiteerde, in 1905 opperde J.G. Kramer dat Thijssen nu zelf wel een kinderboek zou gaan schrijven; hij wist immers zo goed hoe het moest!

Opvattingen over onderwijs

Thijssens opvattingen over onderwijs en over opvoeding in het algemeen, die zowel in zijn artikelen als in zijn romans en verhalen te vinden zijn, stemmen overeen met zijn literatuurbeschouwing. Men moet niet kunstmatig moraliseren, meende hij, maar zich eenvoudig als mens aan de kinderen geven. Voor het onderwijs betekende dat een accent op de persoonlijke omgang van de onderwijzer met zijn leerlingen (Barend Wels) en op zijn persoonlijke verantwoordelijkheid: ‘Niet de letters van den man aan de schrijftafel, de daden van den man voor de klasse zijn paedagogiek’, was het motto van De Nieuwe School.

Romans en verhalen

In het werk van Thijssen spelen kinderen, direct of indirect, bijna steeds de hoofdrol. Indirect in de ‘school’boeken (Barend Wels, Schoolland, De gelukkige klas), waarin de hoofdpersoon onderwijzer is en de omgang met kinderen een van de voornaamste motieven, direct in een aantal andere romans en verhalen.

Autobiografische gegevens komen zowel in Jongensdagen als in Kees de Jongen voor: de dood van de vader, het winkeltje van de moeder. Kees de Jongen laat zich echter op twee niveaus lezen: als het verhaal van een jeugd en als psychologische roman waarin de tegenstelling tussen droom en werkelijkheid centraal staat. Het boek eindigt als Kees van school naar kantoor gaat, wat ook het einde van de droom betekent. In zijn jeugd ìs Kees iemand. Om de proloog te citeren: al is Kees ‘door wat ongelukkige toevalligheden geen beroemd man geworden’, dat is ‘geen reden, om maar te doen, alsof hij helemáál niet bestaan heeft’ (cursivering van mij).

In Het grijze kind is de ironie aangescherpt: ‘Mijn moeder leeft nog,’ zegt de hoofdpersoon, ‘tenminste in d'r ei-

[pagina 3]

gen oog.’ Henricus van der Stadt (het grijze kind) levert in het boek commentaar op de opvoeding door zijn burgerlijke ouders, die geen ander doel hebben dan hem aan zichzelf gelijk te maken. Hij redt zich eruit door ‘gek’ te worden. De tegenhangers van de ouders zijn in Het grijze kind de hartelijke, bij de dag levende oom en tante in de Jordaan, met wie Henricus op den duur niet meer mag omgaan omdat ze beneden hun stand zijn.

Jongensdagen

Thijssens enige kinderboek is realistischer dan Kees de Jongen en wellicht sterker autobiografisch: het boek eindigt als Ko dankzij de bemiddeling van zijn onderwijzer door mag leren (‘en om daarvan te lezen is nogal vervelend)’ zegt de epiloog). De droom is (nog) niet verstoord: als zijn jongere broer Henk aan Ko vraagt wat hij nu wil worden, antwoordt deze: ‘Wat? Alles!’

Jongensdagen geeft een beeld van het kinderleven in een arm middenstandsmilieu rond de eeuwwisseling. Als tijdsbeeld lijkt het ook na 70 jaar nog voor kinderen het lezen waard. Het blijft bovendien een aantrekkelijk jongensboek: opzienbarende avonturen komen er niet in voor, maar dat wordt ruimschoots vergoed door de manier waarop alledaagse belevenissen zijn uitgewerkt.

Dat was ook het oordeel van de critici in 1909. In een ruzietje, hoe onbetekenend ook, openbaren zich in dit boek gelijke krachten als in de veldslagen der volkeren, meende Jan Ligthart. En Ida Heijermans, tegen wie Thijssen nogal eens van leer was getrokken, lijkt te antwoorden op zijn eigen eisen: ‘het geeft in werkelijkheid niets dan jongensdagen, maar bestudeerd door iemand, die van kinderen houdt, oog en hart heeft voor het echte in hen en gelijk reeds gezegd, een schrijver is. En wie dat niet van huis uit is, die kan nooit, nooit een goed kinderboek maken.’

Bibliografie

Voor kinderen

Jongensdagen. (Met illustraties van Jan Sluyters. Bussum, Van Dishoeck, 1909. (7e druk, Amsterdam, De Engelbewaarder, 1979.)

Keuze uit het werk voor volwassenen

Barend Wels (debuut, 1908), Kees de Jongen (1923) Schoolland (1925), De gelukkige klas (1926), Het grijze kind (1927), In de ochtend van het leven (jeugdherinneringen, 1941).

Over Thijssen

Theo Thijssen. Samengesteld door Rob Grootendorst. Amsterdam, De Engelbewaarder, 1976. De Engelbewaarder, nr. 4.

(Inleiding in): Theo Thijssen, Meneer-zèlf komt een uurtje en andere verhalen. Amsterdam, Meulenhoff, 1970.

(Beide met verdere literatuurverwijzingen)

Over Jongensdagen

‘Verantwoording’ in de 7e druk (1979), blz. 130-133.

Belangrijke recensies, behalve de in deze verantwoording genoemde: Jan Ligthart in School en Leven, jaargang 11 (1909-1910), kolom 529-537. J.K.v.H. in Correspondentieblad van den Nederlandschen Kinderbond, jaargang 11 (1909-1910), blz. 15. Ida Heijermans in De Vrouw, jaargang 17 (1909-1910), blz. 75.

Lexicon jeugdliteratuur
september 1982