Lexicon van de jeugdliteratuur

Jan Terlouw

door Max Verbeek

Jan Terlouw werd op 15 november 1931 in Kamperveen geboren als zoon van een dominee. Het grootste deel van zijn jeugd bracht hij door in de Veluwse dorpen Garderen en Wezep. Na de middelbare school studeerde hij eerst wiskunde, later natuurkunde aan de universiteit van Utrecht. In 1956 trouwde hij met Alexandra van Hulst. Zij hebben vier kinderen.

Na een verblijf van anderhalf jaar in de Verenigde Staten en een jaar in Zweden promoveerde hij in 1964 op een onderwerp uit de kernfysica. In 1966 werd hij lid van D'66; voor die partij was hij in 1970 gemeenteraadslid van Utrecht, van 1971 tot 1981 lid van de Tweede Kamer (vanaf 1973 als fractievoorzitter) en van 1981 tot 1982 minister van Economische Zaken. In november 1982 zag hij af van het fractievoorzitterschap van D'66 en koos voor een baan in het bedrijfsleven in Frankrijk.

In 1970 debuteerde hij als kinderboekenschrijver met Pjotr en De avonturen van oom Willibrord. Voor Koning van Katoren kreeg hij in 1972 een Gouden Griffel, voor Oorlogswinter in 1973 eveneens. Koning van Katoren werd in 1973 bovendien bekroond met de Oostenrijkse Staatsprijs voor kinder- en jeugdliteratuur èn de Caorle Europaprijs.

Werk

Jan Terlouw is zowel een meeslepend verteller van spannende verhalen als een schrijver met een - maatschappijkritische - boodschap. Naar de vorm is zijn werk traditioneel, inhoudelijk is het vaak vernieuwend.

Kenmerkend voor zijn thematiek is dat hij bij voorkeur eigentijdse problemen aan de orde stelt. Daarnaast behandelt hij algemene sociale problemen, zoals de wijze waarop volwassenen met elkaar en met kinderen omgaan, en het verouderen van gedragsnormen. Terlouws visie is dat mensen,

ook kinderen, vrijmoedig en met verantwoordelijkheidsgevoel moeten leven. Eigenlijk gaan zijn boeken altijd over morele zaken. Maar moralistisch zijn ze niet: er wordt - zoals Barber van de Pol opmerkt - geen gebiedende vinger opgestoken, niets móet. Wel wordt er stevig geoordeeld, maar vaak in dialoogvorm: de oordelen sluiten elkaar niet uit, hebben althans niet die intentie.

Zijn schrijftrant is geheel volgens de regels van de vertelkunst: spannend, gezellig en humoristisch, soms oubollig, direct en nuchter van toon, makkelijk inleefbaar. Dat laatste geldt met name voor zijn personen: het zijn echte helden, zij het niet helemaal van het conventionele type. Meestal zijn ze wel dapper, handig, slim en getapt, en worden ze nauwelijks gehinderd door angst of onzekerheid, maar ze zijn niet feilloos. Ze hebben hulp van anderen nodig en ze verrichten hun heldendaden niet vrijblijvend, maar ten dienste van een goede zaak. Ze zijn meestal bijna volwassen; het zijn geen onzekere pubers met problemen, maar vitale, zelfverzekerde jongelui, die verantwoordelijkheid kunnen dragen, initiatief tonen en zo problemen oplossen.

Kenmerkend voor zijn eerste boeken, tot en met Koning van Katoren, is de traditionele verteltoon: een verteller richt zich rechtstreeks tot de lezer met vragen, opmerkingen en commentaar op het verhaal. Kenmerkend voor zijn stijl is ook het veelvuldig gebruik van de dialoog. Zijn verhaalfiguren praten veel met elkaar. Terlouw wil de verschillende kanten van een zaak tegenover elkaar plaatsen. In Pjotr bijvoorbeeld zet hij Shura tegenover Stefan, een gematigde revolutionair tegenover een gewelddadige anarchist. In het tweede deel van Oosterschelde windkracht 10 wordt het probleem door middel van discussies van alle kanten belicht - ten koste van de spanning overigens.

De opbouw van zijn verhalen is logisch en eenvoudig. Ook als hij fantaseert, kan de lezer er altijd met zijn verstand bij. Koning van Katoren, een allegorisch sprookje waarin hoogst ongewone dingen gebeuren, komt - afgezien van het einde, dat naar het bovennatuurlijke neigt - nauwelijks fantastisch over.

Over de publieke belangstelling voor zijn kinderboeken heeft Terlouw niet te klagen. Met name van Oorlogswinter, zijn meest verkochte en hoogst gewaardeerde boek, zijn enorme oplagen verschenen. Het werd met succes als televisieserie vertoond en is in acht talen vertaald. Zijn boeken zijn tot musicals bewerkt; ze zijn het onderwerp van talloze scripties, discussiestof voor vormingsweekends en ze bezorgden hem een lawine van brieven.

Ook critici oordelen positief over zijn werk, op een enkele uitzondering na. Zo vond Kees Fens Koning van Katoren te traditioneel van stijl en niet origineel van gegeven. Veel kinderen (kinderjury's) waarderen zijn boeken

Koning van Katoren

gaat over de 17-jarige Stach, die koning wordt nadat hij zeven - ogenschijnlijk onuitvoerbare - opdrachten heeft volbracht, dankzij zijn doortastend en slim optreden. Iedere opdracht bevat een in sprookjesachtige fantasie gehulde kritiek op menselijke zwakheden of maatschappelijke tekortkomingen. Taal en stijl zijn van een laconieke directheid, die goed past bij deze mengeling van fantasie en nuchtere realiteit.

Oorlogswinter

is gebaseerd op Terlouws eigen beleving van de Tweede Wereldoorlog. De bijna 16-jarige Michiel raakt aan het eind van de oorlog bij toeval betrokken bij het verzet. Met redelijk succes doet hij zeer verantwoordelijk werk: hij houdt een Engelse piloot verborgen en helpt twee joden ontsnappen. Michiel leert genuanceerd te oordelen over vriend en vijand: een Duitse soldaat redt zijn broertje en zijn beste vriend blijkt een verrader te zijn. Het verhaal is informatief en zit knap in elkaar, maar het eindigt volgens sommige critici wat te gemakkelijk. Het is tegelijk spannend en aannemelijk en overgoten met de nodige humor.

Oosterschelde windkracht 10

bestaat uit twee delen. In ‘Vloed’ geeft Terlouw een indringend beeld van de watersnoodramp van 1953 in Zeeland. ‘Eb’ speelt 20 jaar later, als in het gezin van Anne en Henk, de hoofdpersonen van deel I, de discussies over het al dan niet afsluiten van de Oosterschelde hoog oplaaien. Vader Henk is ingenieur bij de Deltawerken, de zonen zijn lid van een actiegroep die voor het openhouden ijvert.

Terlouw is erin geslaagd een politiek probleem als terloops in een levendig, spannend verhaal te verwerken, zij het dat in deel II de kwaliteit van het verhaal te lijden heeft onder de opeenhoping van informatie.

Bibliografie

4 Lexicon jeugdliteratuur
februari 1984