Lexicon van de jeugdliteratuur

Harmen van Straaten

door Joke Bellemans

Harmen van Straaten is op 15 september 1960 in Arnhem geboren. Er zijn meer tekentalenten in de familie: Gerard en Peter van Straaten zijn ooms van hem. Als kind hield hij al van tekenen en kleuren. Hij won menige kleurwedstrijd, maar zag tekenen aanvankelijk niet als iets waar je je brood mee kunt verdienen. Hij studeerde rechten in Leiden en werkte na zijn afstuderen in 1984 enkele jaren als jurist. Dat werk beviel hem slecht en daarom besloot hij in 1987 van tekenen zijn beroep te maken. Aanvankelijk kreeg hij opdrachten voor prenten die in de juridische sfeer liggen. Spoedig ging hij ook kinderboeken illustreren. Heel bewust koos hij ervoor niet in de voetsporen te treden van zijn bekende oom Peter van Straaten, die in hoofdzaak voor volwassenen illustreert. In de jaren negentig sloot hij zich aan bij illustratiestudio Gravite in Amsterdam. Inmiddels heeft hij ruim tweehonderd boeken geïllustreerd, waarvan enkele met eigen tekst. Hij werkt ook voor uitgevers in het buitenland, onder meer in Groot-Brittannië, Duitsland en Japan. In 1998 volgde hij een opleiding ‘Animatiefilms maken’ aan het Royal College of Art in Londen. Sindsdien maakt hij geregeld filmpjes voor Sesamstraat.

In 2001 ontving hij in Bratislava de Gouden Appel voor zijn illustraties in Een opa om nooit te vergeten van Bette Westera. Joris in de walvis van Nannie Kuiper kreeg de Pluim van de Maand juni 2002.

Werk

Harmen van Straaten werkt in hoofdzaak met aquarel. Af en toe schildert hij met grote gebaren. Ook past hij veel de nat-in-nat techniek toe, waarbij lijnen en vlekken uitlopen. Contouren tekent hij met de pen. Een enkele keer bestaan de illustraties louter uit pentekeningen, zoals in De fijnproever (1989) van Rob de Barbanson

en Het kauwgomteam (1998) van Paul Phoelich.

Een aantal elementen keert regelmatig in zijn werk terug. Kinderen geeft hij veelal grote ronde hoofden met een weelderige, warrige haardos, dunne ledematen en wijdvallende kleding; daaronder opvallend vaak broeken met opgestikte zakken en tuinbroeken. Huisdieren als honden en katten hebben meestal een ietwat gerekt lijf, wat een grappig effect heeft. Typerend is ook dat in verscheidene boeken een kat opduikt hoewel die niet in de tekst voorkomt. Het geeft de boeken iets gezelligs, iets huiselijks. Dat gevoel wordt versterkt door de huizen die Van Straaten tekent: oude (heren)huizen met een trap buiten, een erker, een balkon en ruimtes met hoge plafonds, schuifdeuren, een open haard en veel glas-in-lood ramen. De meubels zijn meestal knus ouderwets, een flink formaat leunstoel ontbreekt zelden. Gebruiksvoorwerpen hebben in het algemeen een klassieke vorm.

Van Straaten werkte voor verschillende uitgevers en illustreerde boeken van diverse schrijvers. Vaak reeksen, te beginnen met de serie van Henk Hokke over Marloes, waarvan het eerste deel in 1990 verscheen. Marloes draagt een wijdvallende trui en rok; haar kniekousen slobberen rond haar magere benen en aan haar voeten zitten ouderwetse puntschoenen met een strikje. Een vrolijk staartje staat als een fonteintje op haar hoofd en onder het eigenwijze wipneusje is een glimlach van oor tot oor te zien. In 2001 werden de boeken over Marloes herdrukt met nieuwe illustraties. Deze latere uitgaven zijn vlotter getekend. Van Straaten voorzag ook de serie boeken van Henk Hokke over Leen en Liza van illustraties.

Vivian den Hollander schreef voor de onderbouw van de basisschool een serie boeken rond voetbal. Met een minimum aan middelen wist Van Straaten de hoofdpersoon Tim zo neer te zetten dat de kern van de tekst geraakt werd. Een wereld van stoere praatjes, missers, de vreugde na het winnen, feest, jongenskamers met vaantjes en voetbalposters aan de muur en voetbalschoenen onder het bed.

Voor Jaap ter Haar illustreerde Harmen van Straaten eind jaren negentig herdrukken van de populaire series Ernstjan en Snabbeltje, Saskia en Jeroen en Lotje. Series die bij verschijnen in de jaren vijftig en zestig opzien baarden. De sfeer bleef, de vriendschap tussen Ernstjan en zijn eend Snabbeltje, tussen Lotje en haar aap Chimp en tussen de tweelingkinderen Saskia en Jeroen is op een aangename manier in beeld gebracht, zonder details. Ook enkele boeken van Jacques Vriens over Tommie en Lotje, vanaf 1997 opnieuw gebundeld, voorzag hij van kleurige, grappige illustraties. Aandoenlijk is opa Brom in de prentenboeken van het duo Marianne Busser en Ron Schröder. Zoals hij tussen de kleuters zit met zijn magere sprietbenen die uit zijn wijdvallende short steken, de bretels over de ruitjesblouse, het strikdasje, zijn chique snor, is opa Brom een grappige mengeling van deftige man en stout jongetje. Hoe ondeugend hij zich ook gedraagt, juf blijft steeds netjes ‘u’ zeggen.

Voor Bette Westera illustreerde Van Straaten twee prentenboeken. De pastelkleurige illustraties, met veel turkoois en blauw, geven Wil je met me trouwen? (1999) de juiste vrolijke toon. Sofie heeft niemand om mee te spelen.

Ze verkleedt zich als bruid en vraagt allerlei mensen om met haar te trouwen. Wanneer ze geen bruidegom kan vinden, klaagt ze bij oma, en die wil wél met haar trouwen. Het verhaal eindigt met een reuzegrote bruidstaart. In Een opa om nooit te vergeten (2000) zit Joost met zijn familie in het huis van opa te wachten tot de begrafenisstoet vertrekt. De stemmige, gedekte kleuren in het boek geven de droevige sfeer goed weer. Op bijna alle prenten steekt de helderrode zakdoek van opa sterk af. De zakdoek brengt veel herinneringen boven; opa gebruikte hem om kiekeboe te spelen toen Joost een baby was, later werd het een piratenvlag, een doek voor om de nek van cowboy Joost, een knapzak en (letterlijk) een doekje voor het bloeden. Zo staat de zakdoek symbool voor het plezier dat Joost vaak met opa had en dat hem troost biedt op deze droevige dag.

In het prentenboek Gobe heeft geluk (2000) van Nannie Kuiper, waarin door middel van een verhaal het effect van de traditionele ontwikkelingshulp aan jonge kinderen wordt uitgelegd, creëerde Van Straaten met mooie kleuren en een minimum aan zwierige lijnen de juiste sfeer. In het dromerige prentenboek Koen van achter de sterren (2002) van Hermine Landvreugd combineerde hij voor het eerst aquarel met collage. Deze manier van werken geeft veel ruimte aan het werk. De vlotte lijnen en robuuste kleurvlakken vormen een bijzonder geheel. Het kartonboek voor peuters en kleuters Tim en de boot naar Timboektoe (2002) heeft de vorm van een boot. Van Straaten illustreerde ook enkele griezelboeken, waaronder Verboden vingers te voeren (2001) van Tais Teng. Juist doordat hij weinig details gebruikt, zien de in enge ‘derghen’ veranderde konijnen er bijzonder onaangenaam uit met hun ruwbehaarde lijf en hun vlijmscherpe klauwen.

De liefste kusjes zijn voor jou

In 2001 illustreerde Van Straaten een door hemzelf geschreven boek, De liefste kusjes zijn voor jou. Een vrolijk geklede peuter geeft in dit prentenboek op rijm kusjes aan allerlei mensen, dieren en knuffels. Hij krijgt er zelf ook een heleboel. ‘Een, twee, drie, vier, vijf, zes, zeven. Wie zal ik een kusje geven?’ vraagt het kind zich op de eerste bladzijde af. Vervolgens rijmt het verder op ‘Acht, negen, tien.’ Dit herhaalt zich drie keer, waardoor een aangenaam ritme ontstaat. Verschillende kusjes en knuffeltjes komen aan bod, ook onaangename zoals die van tante Gerrie, getverderrie!, die zoent heel erg nat. Op de kleurige illustraties komen twee reuzegrote, hartvormige ballonnen telkens terug; een romantische rode en een groene, begroeid met gras. In Ik heb van jou gedroomd vannacht (2002) ontmoet hetzelfde jongetje in een droom een meisje dat op een ster woont. Ze vliegt met hem door het heelal, langs sterren en planeten.

Waardering

Naarmate Harmen van Straaten langer illustreert, komt er

steeds meer belangstelling voor zijn werk. Van uiteenlopende uitgevers krijgt hij opdrachten, zowel in Nederland en Vlaanderen als daarbuiten. Vooral voor het illustreren van series wordt hij regelmatig gevraagd, maar ook voor op zichzelf staande titels. Wendy de Graaff legde in 2002, in haar bespreking van Gestampte meisjes en weggegooide jongens van Selma Noort, in één zin uit waar de kracht van zijn werk ligt: ‘De tekeningen van Harmen van Straaten zijn lekker los en drukken de gevoelens die in de tekst aan bod komen precies uit.’ (Leesgoed)

Lieke van Duin spreekt van ‘een gouden greep’ wanneer ze het heeft over de symboliek van de felrode zakdoek tegen de grijs-bruine achtergrond in Een opa om nooit te vergeten van Bette Westera. Het juryrapport van Pluim van de Maand juni 2002 over Joris in de Walvis vermeldt: ‘Het verhaal is ingebed in de fantasierijke illustraties van Harmen van Straaten. Met een bewonderenswaardige losheid en speelsheid roept hij een wereld op waar je graag zou vertoeven.’

Bibliografie

63 Lexicon jeugdliteratuur
oktober 2003