Lexicon van de jeugdliteratuur

Jo Spier

door Peter Zunneberg

Joseph Eduard Adolf Spier werd op 26 juni 1900 in Zutphen geboren. Zijn hele leven heeft hij getekend, aanvankelijk veel voor kranten. Later was hij vooral in de reclame actief. Daarnaast illustreerde hij boeken. In de Tweede Wereldoorlog was hij geïnterneerd in het concentratiekamp Theresienstadt. Mede door beschuldigingen van collaboratie, naar later gebleken is ten onrechte, slaagde hij er niet in na 1945 het gewone bestaan weer op te pakken. In 1951 emigreerde Spier naar de Verenigde Staten, waar hij andermaal een carrière wist op te bouwen.

Jo Spier overleed op 21 mei 1978 in Santa Fé. Zijn oudste zoon Peter trad in zijn voetsporen: ook hij werd tekenaar en ook hij illustreerde (jeugd)boeken.

Werk

Jo Spiers eerste betaalde baan was die van illustrator bij De Telegraaf. In deze krant verscheen op 5 december 1925 voor het eerst een tekening van zijn hand. Het was zijn taak om in deze tijd waarin het maken van een persfoto een gecompliceerd en tijdrovend karwei was, actuele gebeurtenissen vlot in beeld te brengen. Vanaf de jaren dertig verschenen geregeld bundelingen van zijn tekeningen in boekvorm. Naast zijn baan bij De Telegraaf begon Spier met het illustreren van boeken. Het bekendst zijn de speciale veertigste druk van de Camera Obscura van Hildebrand in 1939 en Kopstukken (1947) van Godfried Bomans.

De tekeningen van Jo Spier zijn helder en in één oogopslag te overzien. Zij worden, soms ten overvloede, verduidelijkt met een korte tekst. Hoewel vaak voor volwassenen bedoeld, zullen Spiers tekeningen ook door kinderen begrepen en gewaardeerd zijn. Het werken voor een krant bepaalde voor een groot gedeelte de stijl van Spier. In het begin van zijn loopbaan tekende hij op een schetsmatige, quasi-slordige manier, zoals bijvoorbeeld in Maantje Pik in zijn schooljaren (1925) van N.W. van Diemen de Jel. Hij schakelde echter al vrij snel over op de secuur geconstrueerde tekeningen waaraan hij zijn grote bekendheid dankt. Aangezien kleuren bij het drukken problemen gaven, ontbreken ze in de meeste van Spiers tekeningen. Daar waar hij toch in kleur heeft gewerkt, met

name voor de reclame, gaat het bijna altijd om ingekleurde pentekeningen.

Spiers boekillustraties zijn minder dynamisch dan die voor de krant. In de krant tekende hij geregeld levendige straatscènes, in zijn boekillustraties beperkte hij zich meestal tot personen of een statische weergave van een situatie. Een voorbeeld daarvan is de tekening ‘Tarakan’ uit het jeugdboek 600 Jongens met de Tarakan naar Noorwegen (1936) van Johan Koning.

Naast de statische indruk die zijn werk maakt, valt het op dat Spier met geen enkele schrijver langdurig heeft samengewerkt. Het is zelfs zo dat hij vaak boeken illustreerde van schrijvers die eenmalig voor kinderen actief waren. Voorbeelden zijn Fontie (1935) van Nico van Suchtelen en het reeds genoemde boek van Johan Koning. Het is mogelijk dat Spier zich maar moeilijk kon inleven in door anderen bedachte verhalen. Ooit heeft hij gezegd dat hij alles het liefst in eigen hand had. Het verhaal dat hij wilde vertellen kon hij moeiteloos niet alleen in woorden maar ook in beelden vatten. Daarom is het opvallend en misschien teleurstellend dat Jo Spier niet meer jeugdboeken heeft geproduceerd. Drie titels die de aanduiding ‘boek’ nauwelijks verdienen, zijn er van zijn hand verschenen: Het dorp, De rivier en De kermis. Alle drie bestaan ze uit twee in elkaar geniete vellen papier waarbij het voorblad tevens titelblad is. De achterzijde was gereserveerd voor reclame van de uitgever. Zodoende bleven er zes bladzijden over met tekeningen en een onderschrift. Bijtje zoem, zoem, waarvan de titel doet vermoeden dat het voor kinderen bestemd is, blijkt een reclame-uitgave voor de muziekschool te zijn.

Ten slotte mag het prentenboek De schepping niet onvermeld blijven. In opzet is het vergelijkbaar met Bijtje, zoem, zoem: het is de populariteit van Spier en zijn tekeningen die de bood-

schap onder de aandacht brengen. Het grote verschil is dat er in De schepping, waarin het scheppingsverhaal wordt verteld, veel meer ruimte is voor Spiers tekeningen. En hoewel het waarschijnlijk niet als jeugdboek is bedoeld, zal het die lezersgroep zeker aanspreken.

Waardering

Met name in de jaren voor de oorlog gold Jo Spier als een van de beste tekenaars van Nederland. Na de oorlog werd Spiers reputatie ernstig geschaad door de geruchten over zijn vermeende collaboratie. Maar altijd werd zijn werk in het algemeen beoordeeld. Uitgebreide besprekingen van zijn werk voor kinderen zijn niet of nauwelijks te vinden.

Bibliografie

40 Lexicon jeugdliteratuur
februari 1996