Lexicon van de jeugdliteratuur

Socialisme en jeugdliteratuur

door Peter van den Hoven

Socialistische jeugdliteratuur is geen eenduidig te definiëren begrip, maar moet vanuit de historische ontwikkeling van het socialisme begrepen worden. Een verscheidenheid aan sociaaldemocratische, socialistische, anarchistische, communistische en (neo)marxistische denkbeelden congrueert met een dito aantal visies op de relatie (jeugd)literatuur en socialisme. Analoog aan verschillende visies binnen de (on)georganiseerde arbeidersbeweging, vanaf ongeveer 1850 tot op heden, op onder andere cultuur, klassenstrijd, hervorming en revolutie en de daarbij optredende politieke stromingen en partijen verandert in de loop van de tijd functie en doel van wat socialistische jeugdliteratuur genoemd kan worden.

Tot de eerste socialistische jeugdliteratuur kan men de boeken rekenen die rond 1890 in Duitsland ontstaan als gevolg van oproepen binnen de Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD) om een eigen literatuur voor kinderen van het proletariaat te scheppen, als tegenwicht voor de aanhoudende stroom burgerlijke triviaalliteratuur vol nationalistische, militaristische en religieuze waarden en normen. Na 1918, samenhangend met de profilering van de linkse socialisten en de van de SPD afgescheiden Kommunistische Partei Deutschlands (KPD), ontstaat daarnaast een meer proletarisch-revolutionaire jeugdliteratuur met strijdbare en propagandistische inhouden. Het opkomend fascisme in de jaren dertig maakt veelal aan deze verschillende vormen van socialistische jeugdliteratuur een eind en veel auteurs wijken uit naar het buitenland.

In de Sowjetunie ontwikkelt zich na de oktoberrevolutie een literatuur op basis van de door Lenin in de jaren twintig geprogrammeerde methode van het zogenaamde socialistisch-realisme: (jeugd)literatuur in dienst van de opbouw van het socialisme. Na de tweede wereldoorlog wordt dit ook in de DDR en andere socialistische landen het richtinggevende uitgangspunt voor de jeugdliteratuur. Pas in de zeventiger jaren kan men constateren dat de sterke dominantie van het socialistisch-realisme enigszins vermindert.

Ten slotte zijn ook die jeugdboeken socialistisch te noemen die onder invloed van het (neo)marxisme en de opkomende studentenbeweging in de jaren zestig en zeventig zowel in de BRD als in Nederland werden uitgegeven.

In Nederland kan men niet spreken van een socialistische jeugdliteratuur als een duidelijk te onderscheiden beweging of stroming. Wel zijn er, rond de eeuwwisseling, enkele invloedrijke auteurs die zich geïnspireerd weten door de internationale socialistische beweging, en die zich in het programma van de Sociaal Democratische Arbeiders Partij (SDAP) herkennen. Cultuurpolitieke discussies, die zich in Duitsland in kringen van vooral de SPD afspelen, werken door in hun praktische en theoretische werk.

Zo baseert J.W. Gerhard zich in Onze Kinderliteratuur in de Aesthetische Opvoeding (1905) op de ideeën van de zogenaamde Kunsterziehungsbewegung, een stroming die groot geloof hecht aan de opvoedende waarde van de kunsten voor mens en samenleving. Ook het befaamde boek Das Elend unserer Jugendliteratur (1896) van de Hamburgse sociaal-democratische leraar H. Wolgast is door deze stroming beïnvloed. In navolging van hem zet Gerhard zich af tegen burgerlijke indoctrinatie en reactionaire tendensliteratuur en pleit, in de jeugdliteratuur en de opvoeding, voor schoonheid naar inhoud en vorm.

Nienke van Hichtum publiceert (onder haar eigen naam Sjoukje Troelstra) enkele opmerkelijke artikelen in Die Neue Zeit, het theoretisch orgaan van de SPD, waarin zij aandacht van de partij vraagt voor een jeugdliteratuur die stelling neemt tegen de ongelijke verhouding tussen rijk en arm, tegen nationalisme, kolonialisme, racisme en verheerlijking van geweld en oorlog. Zij wil een jeugdliteratuur die uitgaat van sociaal-democratische principes als gelijkwaardigheid, pacifisme en solidariteit met armen en onderdrukten en tegelijkertijd uitdrukking is van waarachtig kunstenaarschap.

Het vraagstuk van literatuur en tendens staat regelmatig ter discussie. Socialistische jeugdliteratuur moet, aldus Nienke van Hichtum, geen propaganda bedrijven maar karakter vormen; auteurs moeten niet mét maar vanúít een boodschap schrijven. Nellie van Kol gaat in haar Gidsartikel ‘Wat zullen de kinderen lezen’ (1899) uit van een combinatie van tendens en bezieling: ‘De tendens geeft meer gehalte aan de bezieling, en de bezieling verheft de tendens.’ Ook Mathilde Wibaut-Berdenis van Berlekom pleit in Het Boek en het Volkskind (1906) voor een herkenbare socialistische jeugdliteratuur; sociale tendens, zonder agitatorisch karakter, acht zij in kinderboeken aanvaardbaar.

De belangrijkste socialistisch geïnspireerde jeugdliteratuur wordt in die tijd geschreven door Nienke van Hichtum (Afkes Tiental, Jelle van Sipke-Froukjes), Nellie van Kol (het jeugdtijdschrift Ons Blaadje en de Volkskinderbibliotheek) en Ida Heijermans (Prins Peter, Uit Tantes Jeugd).

Een proletarisch-revolutionaire jeugdliteratuur met een propagandistische inslag zoals die in kringen van

de KPD wordt geschreven (Clara Zetkin, Edwin Hoernle, Alex Wedding) is er in Nederland niet geweest.

In de loop van de zestiger jaren ontstaat onder invloed van de opkomende studentenbeweging en de anti-autoritaire, respectievelijk socialistische opvoedingsidealen een stroming in de pedagogie en de jeugdliteratuur die school- en jeugdboeken bekritiseert op hun ideologische inhoud. De waarden en normen van de ‘modern-kapitalistische’ samenleving, zoals bestaande arbeidsverhoudingen, traditionele rolpatronen, racisme, de afhankelijke positie van het kind ten opzichte van de volwassene, de onderdrukking van gevoelens als agressie en seksualiteit, enz. worden uitvoerig in kwalitatieve analyses aan de kaak gesteld. Uit verzet tegen wat genoemd wordt de burgerlijke socialisatiedwang in gezin en school worden, soms buiten het commerciële circuit, boeken voor de jeugd uitgegeven die tegen de bestaande opvattingen ingaan en bedoeld zijn als steun bij een socialistische opvoedings- en onderwijspraktijk.

In de BRD leidt deze beweging tot enkele kleine uitgeverijen die zich specialiseren in socialistische jeugdliteratuur: Basis, Oberbaum en Weismann, waarbij vaak wordt teruggegrepen op het werk van auteurs als Herminia zur Mühlen, die in de twintiger jaren socialistische sprookjes schreef, Bertolt Brecht (parabels, gedichten en vertellingen voor jongeren), Alex Wedding, Lisa Tetzner en Kurt Held.

In Nederland is het vooral uitgeverij Sjaloom die op dit gebied actief is met vertalingen uit de BRD (Jochen Unbehaun, De Aardewerkers en de Rovers) en Zweden (E. Eriksson en Mats Andersson, Hier is Noord-Vietnam!) maar ook met oorspronkelijk werk (Bert Kok, Jam van Ilona, IJsen = Eisen, De Bende van '49). Verder moeten uit deze periode uiteenlopende publikaties genoemd worden als De Fabriek is van Ons van Sven Wernström, Het Rode Potlood van de Socialistische Jeugd en het tijdschrift Vuistje (1975-1977).

In Vlaanderen is er op dit terrein weinig te melden buiten een antikapitalistisch kinderboekje van Frans Swartelé (Jan en Mieke), enkele korte verhalen over socialistische thema's in de reeks Historische Verhalen (voor schoolgebruik) en het kritische werk van Eric Hulsens.

In veel van deze publikaties staan gezinsproblemen, woonomstandigheden, schoolconflicten, alternatieve rolpatronen, arbeidssituaties en informatie over landen uit de Derde Wereld centraal. De literaire vormgeving (taalgebruik, stijl, identificatie, karakteruitdieping, fantasie) is vaak ondergeschikt aan zakelijk-realistische beschrijvingen en niet altijd zijn deze publikaties vrij van bijvoorbeeld economisme of pedagogisch dogmatisme, waardoor ze soms een pamfletachtig karakter hebben. Na 1978 vermindert het propagandistische karakter van veel als socialistisch bedoelde jeugdliteratuur.

Er zijn nogal wat hedendaagse jeugdboekenauteurs die, in meerdere of mindere mate, beïnvloed zijn door bovenstaande heropleving van de anti-autoritaire en socialistische opvoedingsbeweging, zonder dat hun werk, dat onderling grote verschillen kan vertonen, als eenduidig socialistisch kan worden opgevat. In Nederland kunnen in dit verband genoemd worden Miep Diekmann, Dolf Verroen, Henk Barnard, Karel Eykman, Willem Wilmink en Hans Dorrestijn; in Vlaanderen Liva Willems en Mireille Cottenjé.

Bibliografie

Lexicon jeugdliteratuur
september 1982