Lexicon van de jeugdliteratuur

Schoolmediatheek

door Martin Bartling

Voor de term schoolmediatheek worden op andere plaatsen begrippen als schoolbibliotheek en documentatiecentrum gebruikt. Uitgaande van de opvatting dat het gebruik van audiovisuele materialen in het onderwijs steeds meer plaats inneemt, lijkt schoolmediatheek juister. De gehanteerde definitie luidt: Centraal punt in de school waar de verhalende en informatieve boeken, de overige informatieve materialen en de audiovisuele materialen geordend en ontsloten zijn ondergebracht, ook voor andere facetten van het onderwijs dan de oriëntatie en de informatie van de leerlingen en leerkrachten.

Functie, eerste opzet

De beslissing tot het opzetten van een schoolmediatheek kan alleen maar het gevolg zijn van nadenken over wat men met het onderwijs in de school wil bereiken. Te vaak al is een andere volgorde voorgekomen: eerst een schoolmediatheek opzetten en dan bekijken hoe deze gebruikt kan worden. De schoolmediatheek werd daarbij doel, in plaats van een middel om geformuleerde onderwijsdoelen in te vullen. Een eenvoudig voorbeeld: het gebruik van onderwijsmethoden, bijvoorbeeld op het terrein van de zaakvakken, zal sterk bepalend zijn voor de aanschaf van aanvullende materialen, die in de schoolmediatheek zullen worden opgenomen.

Een van de eerste zaken waar men mee te maken krijgt bij de opzet van een schoolmediatheek is de opbouw van de collectie. Daartoe zullen de al in school aanwezige materialen (boeken en audiovisuele materialen) bekeken moeten worden op hun bruikbaarheid. Na de sanering van het aanwezige materiaal zullen andere boeken en audiovisuele materialen moeten worden aangeschaft om tot een evenwichtige collectie te komen. Men kan daarbij gebruik maken van verschillende advieslijsten die juist zijn samengesteld met het doel hulp te bieden bij de opbouw van een collectie.

Rangschikking en catalogi

De in de schoolmediatheek op te nemen boeken en audiovisuele materialen worden systematisch in de kasten opgeborgen. Daarvoor wordt meestal het SISO gebruikt. Dit is het Schema voor de Indeling van de Systematische katalogus in Openbare bibliotheken. Dit schema is gebaseerd op een logische indeling van de wetenschap en maakt gebruik van een decimale notatie. De rubrieken van dit systeem gaan van het meest abstracte naar het meest concrete, bijvoorbeeld:

Op de boekrug wordt een etiket aangebracht waarop het SISO-nummer vermeld is met daarbij de eerste vier letters van de naam van de auteur van het boek of, bij ontbreken daarvan, de eerste vier letters van de titel.

Verhalende boeken worden meestal apart geplaatst. Op het etiket worden uiteraard geen SISO-nummers vermeld. De meest gebruikte indeling in openbare bibliotheken is A - voor lezers t/m 9 jaar; B - voor lezers van 9 t/m 13 jaar; en C - voor lezers van 13 jaar en ouder.

Om het terugzoeken van de materialen door leerlingen mogelijk te maken worden diverse catalogi opgezet. Voor het basis- en lager beroepsonderwijs zijn aparte catalogussystemen opgezet. Deze scholen kunnen kiezen uit twee catalogi, te weten de trefwoordencatalogus of de systematische catalogus.

Bij het ontsluiten van de informatiebronnen middels de trefwoordencatalogus wordt uitgegaan van de gedachte dat de inhoud zo breed mogelijk toegankelijk moet worden gemaakt met behulp van trefwoorden. Worden er in een boek verschillende onderwerpen behandeld, dan worden al deze onderwerpen trefwoorden toegekend. Aan het boek Het aanzien van de automobiel bijvoorbeeld worden de trefwoorden auto's, autosport en racewagens gegeven. Van dit boek komen dan ook, in eerste instantie, drie kaartjes in de catalogus, en wel alfabetisch bij de genoemde onderwerpen. In de catalogus komen ook verwijzingen voor, bijvoorbeeld bij het onderwerp auto's staat: kijk ook bij: vervoermiddelen.

Ook voor de systematische catalogus worden uit de informatiebronnen de verschillende onderwerpen gehaald. De kaartjes worden nu echter niet op trefwoord in de catalogus gezet, maar op SISO-nummer.

Naast een trefwoorden- of een systematische catalogus zal de school in ieder geval ook een alfabetische of hoofdwoordencatalogus moeten opzetten. De cataloguskaartjes worden hierin alfabetisch opgeborgen op naam van de schrijver of, bij ontbreken daarvan, op titel. Deze catalogus geeft daarmee een overzicht van de op de school aanwezige materialen. Tevens is het mogelijk om, als een boek uit de collectie verwijderd is, in deze catalogus te zien welke kaartjes verwijderd moeten worden uit de systematische of trefwoordencatalogus.

Bij het gebruik van een systematische catalogus zoeken de leerlingen de materialen terug via SISO-nummers. Zij kunnen deze nummers vinden in het Register basisonderwijs. Hierin zijn enkele duizenden onderwerpen opgenomen met daarbij het SISO-nummer. Bijvoorbeeld:

Een uitgebreidere versie, met ± 8000 begrippen en een andere terminologie, is het Register voortgezet onderwijs.

Schoolmediatheekdiensten

Steeds meer kunnen scholen bij het schoolmediatheekwerk hulp verwachten van de openbare bibliotheken en provinciale bibliotheekcentrales. Ter verduidelijking: de provinciale bibliotheekcentrales werken voor de bibliotheken in plaatsen met minder dan 30 000 inwoners, de zelfstandige openbare bibliotheken in plaatsen boven 30 000 inwoners. Veel van deze instellingen hebben een aparte afdeling, de schoolmediatheekdienst, die zich bezighoudt met de ondersteuning van de scholen.

De belangrijkste taken zijn (zeer ruim geformuleerd): advisering bij opzet, inrichting en beheer van schoolmediatheken; levering van materialen hiervoor en van aanvullende collecties boeken en audiovisuele materialen.

De dienstverlening van de schoolmediatheekdiensten is tot nu toe vooral gericht op het basisonderwijs, maar de activiteiten naar het voortgezet onderwijs worden langzamerhand uitgebreid, afhankelijk van financiën en mankracht. De dienstverlening kan echter grote verschillen opleveren. Om die mogelijkheden te weten te komen, kan het best eerst contact worden opgenomen met de plaatselijke openbare bibliotheek.

Van de mogelijke vormen van ondersteuning noem ik hier:

- huren of lenen van collecties boeken en audiovisuele materialen; het betreft hier vaak collecties, bijvoorbeeld over een bepaald onderwerp, die de scholen enkele weken in bezit mogen hebben;

- advisering bij de opzet, inrichting en beheer van schoolmediatheken;

- bemiddeling bij levering van boeken en audiovisuele materialen voor de schoolmediatheek (dat zijn dan de materialen die permanent in bezit van de school blijven);

- bemiddeling bij de levering van andere materialen: catalogusbakken, -kaartjes, opbergmaterialen, materialen voor de boekverwerking, enz.;

- bemiddeling bij abonnementen; de uitgaven van het Nederlands Bibliotheek en Lectuur Centrum bijvoorbeeld zijn vaak via de schoolmediatheekdiensten verkrijgbaar.

Bibliografie

Lexicon jeugdliteratuur
september 1982