Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

H. de Roos

door Paul Steenhuis

Hotze de Roos werd op 24 november 1909 in Langezwaag (Friesland) geboren en overleed op 23 oktober 1991 in Krommenie. Daar had hij sinds 1934 gewoond, nadat hij in de crisisjaren uit Friesland wegtrok omdat hij er, na zijn opleiding aan de technische school in Drachten, geen werk kon krijgen. Tot zijn pensionering in 1974 was hij als timmerman werkzaam bij de technische dienst van een weverij in Krommenie.

Als werkloos timmerman deed De Roos in 1932 mee aan een werkgelegenheidsproject in Friesland: de bouw van de eerste Volkshogeschool van Nederland in Bakkeveen. Hij schreef over zijn ervaringen in het kampkrantje. De twee drijvende krachten achter het project, dr. H.G.W. van der Wielen en dr. H.D. de Vries Reilingh, stimuleerden hem om door te gaan met schrijven.

In de jaren veertig begon hij (inmiddels getrouwd, geen kinderen) in zijn vrije tijd te schrijven voor kinderen. In 1948 verscheen zijn eerste kinderboek De schippers van de Kameleon, over een tweeling met een motorboot. Aangespoord door zijn uitgever schreef hij vervolgdelen, en langzaam groeide de serie uit tot een enorm publiek succes. De Kameleon werd met zestig delen die tussen 1948 en 1991 verschenen een van de langst lopende kinderboekenseries van Nederland, met een recordoplage van 12,5 miljoen verkochte exemplaren.

Officiële erkenning heeft hij voor zijn schrijverswerk nooit gehad. Tot zijn verrassing werd de 81-jarige en aan het ziekbed gekluisterde De Roos in 1991 genomineerd voor de cpnb Publieksprijs voor het Nederlandse boek. Hij won die niet. De enige ‘prijs’

[pagina 2]

die hij ooit voor zijn Kameleon-serie ontving, was een zilveren pen, die schoolkinderen uit het Friese Ter Horne hem uit waardering voor de Kameleon-reeks schonken in 1980.

Werk

H. de Roos is vrijwel uitsluitend bekend als de auteur van de Kameleon-serie. Daarin beschrijft hij de avonturen van de tweeling Hielke en Sietse Klinkhamer met hun zelfgebouwde boot de Kameleon.

Eind jaren veertig schreef De Roos ook nog boeken die speelden op het platteland, in het (fictieve) dorp Akkerwoude, maar deze serie - waarin het water geen rol speelde - sloeg niet aan, en stopte na drie delen.

In de Kameleon-serie verwerkte De Roos zijn jeugdherinneringen uit Friesland. Met zijn jongere broer zwierf hij veel door zijn waterrijke geboortestreek. Zelf varen konden ze niet, want een boot kon er niet af. ‘Als kind stond ik vaak jaloers aan de waterkant te kijken naar andere kinderen die wel een boot hadden,’ zei hij in een interview (NRC Handelsblad, 4-10-91). En hij voegde daar aan toe: ‘Ik heb wel eens gedacht dat ik Hielke en Sietse de avonturen liet beleven die ik zelf graag had willen meemaken.’

In het eerste deel van de serie, De schippers van de Kameleon, krijgen de twaalfjarige zoons van de dorpssmid, nadat ze eerst met een badkuip gaan varen, een eigen boot. Met hulp van hun vader plaatsen Hielke en Sietse een oude automotor in een lomp ijzeren duwbootje. Zo ontstaat een sterke, snelle boot. Met een goedkoop mengsel van verfresten schilderen ze hun bootje op. Omdat die van verschillende afstanden een andere kleur lijkt te hebben, krijgt de boot de naam ‘Kameleon’.

Met hun boot beleven de tweeling en hun vrienden vanaf dat moment iedere zomervakantie allerlei avonturen. Ze redden onervaren pleziervaarders, assisteren binnenschippers en rondvaartbootkapiteins en helpen boeren in de omgeving.

Vaste personages, die in het eerste deel al geïntroduceerd worden en in vrijwel alle volgende delen - met maritieme titels als Kameleon Ahoy! en Trossen los Kameleon - terugkomen, zijn de boerenknecht Gerben Zonderland en veldwachter Zwart. Gerben zorgt in de serie met zijn niet aflatende stroom grappen voor de humor. Samen met de ‘Klinkhamertjes’ heeft hij het voortdurend aan de stok met Zwart.

Naast zijn Friese jeugdherinneringen verwerkte De Roos in de Kameleon-serie veel grappen en voorvallen die hij op zijn werk oppikte. Ook overlegde hij veel met zijn uitgever. Naarmate de serie vorderde, kreeg hij af en toe via zijn uitgever brieven van lezers met ideeën voor avonturen. Contact met andere jeugdboekenschrijvers heeft hij nooit gehad. In

[pagina 3]

verschillende interviews zei hij dat hij geen tijd had om te lezen, omdat hij te druk met schrijven was.

De Roos wilde boeken schrijven ‘die de jeugd met plezier zou kunnen lezen, avonturen met humor’. ‘Geen revolvers, geen moord en doodslag, dat kan alleen maar funest werken. Binnen de perken van het welgevoeglijke blijven, maar toch voor voldoende spanning en humor zorgen’, was zijn credo (Trouw, 3-9-1991). De sociale band tussen mensen in een dorp was ook iets wat hij wilde benadrukken.

Tot het vijftigste deel (De Kameleon in het goud) verandert er weinig in het dorp van Hielke en Sietse Klinkhamer. Weliswaar haalt de blonde tweeling steeds minder kattekwaad uit en wordt steeds vaker hun hulp ingeroepen bij de vreemdste voorvallen, toch blijft vader de baas, en smeert moeder de boterhammen voor de jongens, of wast mopperend hun overalls die alweer vies zijn.

Maar vanaf deel vijftig sluipt de moderne tijd de Kameleon meer en meer binnen. Agressie en seksualiteit blijven taboe, maar vreemdelingen zijn niet langer meteen boeven omdat ze uit de grote stad afkomstig zijn. Er rijden meer auto's in het dorp rond, Gerben gaat trouwen en wordt een moderne boer.

In het zestigste deel uit 1991 (De Kameleon maakt het helemaal), dat voor een belangrijk gedeelte met hulp van de huidige directeur van Uitgeverij Kluitman Alkmaar, drs. Piero Stanco geschreven is, gaat het traditionele wereldbeeld op de helling. De gevestigde rolpatronen worden doorbroken. Moeder Klinkhamer zoekt een deeltijdbaan. De jongens moeten zelf hun boterhammen smeren. Meisjes spelen een actievere rol in de serie dan voorheen.

De uitgeverij is ook begonnen met het aan de moderne tijd aanpassen van de oudere delen van de reeks. Ale boeken zullen worden herschreven, waarbij duidelijk gedateerde passages gemoderniseerd worden. Veldwachter Zwart is politieagent Zwart geworden. Vader en moeder Klinkhamer spreken elkaar met de (nieuw bedachte) voornaam aan: Evert en Jeltje. Het naamloze dorp (gemodelleerd naar Grouw aan het Pikmeer) heeft een naam gekregen: Lenten. Die aanpassingen zijn met instemming van De Roos in gang gezet. De uitgever is met De Roos overeengekomen dat de serie na diens overlijden onder zijn naam mag worden voortgezet. Het eerste boek na zijn overlijden (De Kameleon slaat alarm, 1992) staat op naam van P. de Roos, pseudoniem van P. Stanco.

De serie wordt niet alleen herschreven, maar ook hertekend. Het eerste deel werd geïllustreerd door Pol Dom, maar al snel nam Gerard van Straaten zijn werk over. Hij heeft De Kameleon en de tweeling met pet,

[pagina 4]

overall, klompen en rode appelwangen voor lange tijd vormgegeven. De serie wordt nu hertekend door Ruud Hameeteman. De moderne Hielke en Sietse dragen niet langer een pet, overall en klompen, maar een spijkerbroek en gympies.

Waardering

De avonturen van de tweeling met hun Kameleon hebben de jeugdige lezers altijd sterk aangesproken. Tot nu toe lag het hoogtepunt tussen 1970 en 1985, toen er jaarlijks ongeveer 500.000 exemplaren verkocht werden. De waardering van volwassen critici bleef altijd ver achter bij die van de kinderen. Kinderen




plaatsten de Kameleon-serie in de in 1988 door De Bijenkorf uitgegeven Jeugdboeken top honderd aller tijden op de vijfde plaats (na Sjakie en de chocoladefabriek, De GVR, Oorlogswinter en Dik Trom).

Het werk van De Roos is zelden serieus besproken, en als dat het geval was dan werd het meestal als rolbevestigend, clichématig en triviaal afgedaan. In Jeugd in school en wereld (nr. 1, 1978) staat in een recensie over Met de Kameleon vooruit bijvoorbeeld: ‘Vrouwen komen bijna niet voor in dit jongensboek. Moeder verschijnt even ten tonele en wat doet ze...? Brood uitdelen en sokken

[pagina 5]

stoppen!!! (...) Hard werken is goed. De tweeling moet vader flink helpen. De knecht haalt pas geinige dingen uit als het werk af is. (...) Vaak onbewust zullen kinderen de denkpatronen uit dit boek overnemen. Het voortbestaan van het bestaande kapitalistische systeem lijkt hiermee verzekerd!’

De Roos en zijn uitgever zeggen van verscheidene onderwijzers en ouders brieven te hebben gekregen waarin melding gemaakt wordt van het feit dat de Kameleon het enige was wat hun kinderen of leerlingen lazen. Dat feit ontlokte De Roos in nrc Handelsblad van 4-10-1991 de uitspraak: ‘In alle onbescheidenheid denk ik dat zonder de Kameleon-serie veel jongens weinig gelezen zouden hebben.’

Bibliografie

Jeugdboeken

Kameleon-serie. Deel 1: De schippers van de Kameleon. Met illustraties van Pol Dom. Alkmaar, Kluitman, 1948. (De 43-ste druk van deel 1 is gemoderniseerd: hertaald en met nieuwe illustraties van Ruud Hameeteman. Bij dezelfde uitgever zijn inmiddels zestig titels verschenen, deels nog met illustraties van Gerard van Straaten en deels van Ruud Hameeteman. Deel 61, De Kameleon slaat alarm, het eerste deel dat verschenen is na de dood van H. de Roos, is door uitgeverij-directeur P. Stanco onder het pseudoniem P. de Roos geschreven.)

Akkerwoude-serie, Deel 1: De zigeuners van Akkerwoude. Met illustraties van Pol Dom. Alkmaar, Kluitman, 1950 (De serie bestaat uit drie delen).

Over H. de Roos

W. Koevoets, ‘Miljonair’ H. de Roos schiep een dorp. In: De Telegraaf, 7-11-1964.

Kameleonauteur Hotze de Roos. In: Leeuwarder Courant, 13-6-1970.

M. Wijma-van der Laan, Heb je nog zo'n boekie voor me? In: Project Jeugdliteratuur, aflevering 3.0.0.8 (1978).

Documentatie auteurs en illustratoren van jeugdboeken. Den Haag, NBLC, 1980, nr. 2.

Herkenbaarheid is belangrijk voor kinderen. In: Het Dagblad, 14-3-1987.

André Brasser, Hotze de Roos schrijft al veertig jaar lang Kameleon-verhalen. In: De Typhoon, 6-1-1989.

Hotze de Roos: Echte helden hebben geen problemen. In: Trouw, 3-9-1991.

P. Steenhuis, P. Steinz, Hollands Glorie in broekzakformaat. In: NRC Handelsblad, 4-10-1991.

32 Lexicon jeugdliteratuur
juni 1993