Lexicon van de jeugdliteratuur

Bjarne Reuter

door Noortje Geertsma-van Gijs

Bjarne Reuter werd in 1950 geboren in Brønshøj, een voorstad van Kopenhagen. Op negenjarige leeftijd begon hij te schrijven, maar hij liet zijn pennevruchten in die tijd niet aan anderen lezen. In 1966 deed hij eindexamen aan de middelbare school. Hierna volgde hij een aantal jaren geen onderwijs en had hij dertig à veertig verschillende baantjes. Deze periode beschouwt hij zelf als erg belangrijk in zijn leven. Vervolgens studeerde hij vier jaar voor onderwijzer aan de kweekschool te Kopenhagen. Voor zijn studie las hij veel jeugdliteratuur en onder andere door de tegenvallende kwaliteit daarvan, kreeg hij zin om zelf een kinderboek te schrijven. Hij had genoeg materiaal liggen om uit te putten.

Zijn debuut, Kidnapning (Kidnapping), schreef hij in tien dagen, tijdens zijn studieverlof voor het eindexamen van de kweekschool. Het boek verscheen in 1975. In hetzelfde jaar werd hij onderwijzer aan een school in Kopenhagen. Hij bleek een onvermoeibaar auteur: in 1977 schreef hij, nog steeds werkzaam in het onderwijs, zes boeken, waaronder Zappa. In 1980 besloot hij zijn baan in het onderwijs op te geven en al zijn tijd aan het schrijven te wijden, een beslissing die hij nooit heeft betreurd.

Bjarne Reuter schrijft ook columns en film- en kinderboekrecensies in verschillende kranten en tijdschriften. Verder heeft hij toneelstukken en filmscripts geschreven, waarvan de meeste gebaseerd zijn op zijn eigen boeken. Zeven van zijn boeken zijn verfilmd. Vooral de verfilmingen onder regie van de bekende Deense regisseur Bille August worden als zeer geslaagd beschouwd: De wereld van

Buster, Zappa en Når snerlen blomstrer (met als Deense filmtitel Tro, Håb og Kaerlighed en Engelse titel Twist and Shout). Zowel de televisieserie van De wereld van Buster als Zappa zijn in Nederland op de televisie vertoond. Reuters boek De jongens van St. Petri ontstond uit het door hem en regisseur Søren Kragh-Jacobsen geschreven script voor de gelijknamige film uit 1991.

Bjarne Reuter heeft veel prijzen ontvangen voor zijn werk, waaronder in 1977 de Kinderboekenprijs van het Deense Ministerie van Cultuur voor En dag i Hector Hansens liv, in 1980 de Kinderboekenprijs van de Deense boekhandelmedewerkers en in 1983 en 1990 de Kinderboekenprijs van de Deense vereniging van schoolbibliothecarissen voor respectievelijk Zappa en zijn hele oeurvre. Zijn boeken komen in alle andere Scandinavische landen uit en verschijnen daarnaast in het Frans, Duits, Engels, Spaans, Japans en Nederlands.

Werk

Bjarne Reuter is een veelzijdig en zeer produktief auteur. Sinds zijn debuut in 1975 verschenen meer dan 55 boeken van zijn hand. Hij schrijft voor kinderen van alle leeftijden en voor volwassenen, in uiteenlopende genres als sprookjes, detectives, realistische ontwikkelingsromans, absurde vertellingen en fantasieverhalen. Bovendien experimenteert hij graag met verschillende verteltechnieken. Zijn debuut Kidnapning (Kidnapping) was het eerste deel in de populaire vijfdelige Bertram-serie, waarin drie broertjes uit een familie onderaan de sociale ladder, door hun oom worden meegetrokken in allerlei criminele activiteiten. Het boek viel vooral op door de combinatie van overrompelende humor en ernstige ondertoon. Al uit Reuters debuut sprak zijn solidariteit met mensen uit de onderlaag van de maatschappij, een gegeven dat in veel van zijn latere boeken terugkeert.

De twee hoogtepunten in zijn oeuvre tot nu toe zijn de Buster-trilogie en de jeugdromans over Bjørn: Zappa, Når snerlen blomstrer 1 + 2 (Als de akkerwinde bloeit) en Vi der valgte Maelkvejen (Wij die de Melkweg kozen). Het niet in het Nederlands vertaalde Zappa betekende Reuters literaire doorbraak en met de boeken over Buster veroverde hij de harten van vele lezers in Denemarken en daarbuiten. Er kunnen moeilijk twee romanpersonages gevonden worden die zo verschillend zijn als de afstandelijke, berekenende Bjørn en de dappere en ontwapenende levenskunstenaar Buster. Het enige dat ze gemeen hebben is hun woonplaats: Brønshøj, waar Bjarne Reuter zelf ook opgroeide.

In Zappa en de andere boeken over Bjørn schetst Bjarne Reuter een beeld van de Deense maatschappij

tijdens de jaren zestig; hij wilde graag het milieu beschrijven waarin hij zelf als teenager leefde. Daarbij ging hij niet alleen uit van zijn eigen herinneringen, maar verrichtte hij ook veel research, om een zo juist mogelijk tijdsbeeld te kunnen weergeven. Bjørn is een onsymphatieke figuur, die zich emotioneel overal buiten houdt. Hij doorziet anderen genadeloos en kijkt toe als zij ten onder gaan. In Zappa raakt hij bevriend met Sten, de affectief verwaarloosde directeurszoon, die op zijn kamer een roofvis houdt: Zappa, in het boek symbool van het kwaad. Sten probeert Bjørn en andere jongens uit eenvoudige milieus over te halen tot criminele handelingen en in zijn macht te houden. Aan het eind van het boek neemt Bjørn voor het eerst zelf initiatief: hij trapt de afschrikwekkende Zappa dood en slaat Sten met een ijzeren staaf op het hoofd. In de vervolgdelen op Zappa komt het met Bjørn niet meer goed: hij misbruikt anderen en liegt zich vooruit in het bestaan.

Buster Oregon Mortensen is door Bjarne Reuter in het leven geroepen, omdat hij een warm en optimistisch jongetje als Buster al jaren miste in de Deense jeugdliteratuur. De omstandigheden waaronder Buster opgroeit zijn verre van idyllisch, maar toch geniet hij intens van het leven en is hij ook in staat dat aan anderen door te geven. Hij is heel gevoelig voor geuren en kleuren en heeft een zeer grote fantasie. Overal waar hij verschijnt gaan de dingen anders dan verwacht. Door de warme wijze waarop Busters wederwaardigheden worden verteld, rust er een dromerige sfeer over alles wat hij meemaakt. De karaktereigenschappen van Buster zijn ook in veel van Reuters andere personages terug te vinden: de onaangepaste, licht anarchistische levensgenieter, voor wie Bjarne Reuter het altijd zal opnemen. Wanneer mensen niet in deze wereld passen, ligt dat volgens hem niet aan henzelf, maar aan de wereld.

Bjarne Reuter baseerde zijn boek De jongens van St. Petri op het script van de gelijknamige film, waar hijzelf en Søren Kragh-Jacobsen anderhalf jaar samen aan werkten. Hun bedoeling was niet alleen een spannend oorlogsverhaal te vertellen, ze wilden ook graag inzicht geven in het innerlijk leven van jongens die voor moeilijke keuzes komen te staan. Het is het verhaal van een groepje gymnasiasten, dat in 1942 in opstand komt tegen de Duitse bezetter in Denemarken. Hun activiteiten beginnen als pesterijen, maar gaan over in gewapend verzet. Centraal staat de ontwikkeling van de domineeszoon Lars. Ook de andere leden van de groep worden gevolgd in hun overwegingen en beslissingen. Søren, de twijfelaar in het gezelschap, verwoordt vaak de mening van Bjarne Reuter en Søren Kragh-Jacobsen zelf. Na een conflict over het gebruik van wapens verlaat hij de groep.

De Buster-boeken

De wereld van Buster speelt in de weken voor de zomervakantie, als de lucht vol is van seringengeur. Voor de tien- à elfjarige Buster valt het naar school gaan niet mee, omdat hij moeite heeft met leren, tot wanhoop van zijn rekenleraar. Ook wordt hij veel gepest, maar hij weert zich dapper. Zijn grote kracht hierbij zijn zijn goocheltrucs, die hij te pas en te onpas vertoont. Hij houdt erg veel van zijn zusje Ingeborg, dat geplaagd wordt met haar te korte been. Buster troost haar op zijn eigen manier en vertelt haar de meest fantastische verhalen. Na schooltijd heeft hij een baantje als loopjongen van de norse melkboer, die door hem aan het goochelen slaat. Als buurvrouw Larsen na een ernstige ziekte overlijdt, is Buster erg aangeslagen. Soms lacht het leven hem ook toe: hij mag optreden op een deftig tuinfeest bij het mooie meisje Joanna, op wie hij heimelijk verliefd is. Zijn voorstelling is een groot succes en de dag wordt bekroond met een zoen van Joanna.

In Buster plukt sterren draait Busters leven om zijn van een oude matras en een bezemsteel gemaakte paard Hennie Houtwol. Op school is het nog steeds ploeteren, maar Buster is razend enthousiast over een toneelstuk dat ingestudeerd wordt, ook al blijft zijn aandeel beperkt tot het sjouwen met decors. Hoewel hij niet gauw de moed opgeeft, kan het ook hem teveel worden, wanneer de rekenleraar hem uitscheldt voor ‘nul’ en ‘niets’ en de conciërge Hennie Houtwol verbrandt, omdat hij vol met luizen zit. Maar bij de opvoering van het toneelstuk mag Buster tot zijn grote vreugde in het laatste bedrijf de hoofdrol overnemen. Zijn optreden maakt grote indruk.

Ook in Buster en de regenboog gebeurt er veel in het leven van Buster. Zijn vader is opgenomen in een kliniek voor alcoholici en hijzelf komt op school in een hulpklas terecht. Ingeborg vertelt hem over haar zoek-

tocht naar het geheime land Iorrendrill, waar je altijd gelukkig kunt zijn. Iorrendrill wordt ook voor Buster heel belangrijk. Zijn lieve juf Ansje-Pansje moet tijdens het schoolfeest bevallen. Omdat ze geen man heeft, zorgt Buster dat ze op tijd in het ziekenhuis komt, waar hij bij de bevalling mag zijn. Aan het eind van het boek vinden Buster en Ingeborg het land Iorrendrill, dat erg veel op hun eigen Brønshøj lijkt.

Waardering

Bjarne Reuter is in Denemarken een zeer succesvol schrijver. Hij is vooral populair bij leerlingen van het voortgezet onderwijs, die zijn jeugdromans vaak op hun lijst zetten. Hij wordt wel de ‘Deense kampioen’ in het beschrijven van komische situaties genoemd. Die benaming dankt hij vooral aan zijn farce-achtige detectives vol hilarische scènes en absurde verhalen voor jongeren. Maar ook in een zwart boek als Zappa is, op subtiele wijze, de humor aanwezig, door Reuters heel eigen droge toon. Volgens Bjarne Reuter is het op een zinvolle manier onderhoudend zijn, het belangrijkste dat een schrijver kan bereiken.

De Deense critici beschouwen Bjarne Reuter als een belangrijk auteur. Ze hebben vooral bewondering voor zijn vermogen om grappig en ernstig tegelijk te zijn. Zijn werk voor tieners ziet men als een brug tussen de kinderliteratuur en de literatuur voor volwassenen. De kwaliteit van Reuters oeuvre is echter zo grillig, dat het de critici onmogelijk is er een duidelijke ontwikkeling in te ontdekken.

Buster is Reuters meest geliefde personage en ook voor de Nederlandse recensenten was hij onweerstaanbaar, al vond men de door Reuter gebruikte metaforen soms wat te gewild. Bregje Boonstra schreef in nrc Handelsblad over De wereld van Buster: ‘Op droog komische wijze weet Reuter een mooi beeld op te roepen van een aandoenlijk kind, dat met vindingrijkheid en de moed der wanhoop overeind blijft.’ Over Buster plukt sterren en Buster en de regenboog schreef Joke Linders in Leesgoed: ‘Volwassenen die Buster lezen zullen meer begrijpen van de volstrekt autonome leefwereld van kinderen. Kinderen zullen zich getroost voelen door al die komische incidenten en veel herkennen.’ ‘Reuter hanteert een taal die bol staat van verrassingen en tot de verbeelding sprekende poëzie.’

Op het door Svend Otto geïllustreerde sprookje De man die de zon wilde kopen werd niet onverdeeld enthousiast gereageerd. In het Utrechts Nieuwsblad werd het een ‘sprookje dat aan alle kanten rammelt’ genoemd. In het Zweedse tijdschrift Opsis Kalopsis daarentegen werd het voorzichtig vergeleken met de sprookjes van Andersen.

Bibliografie

31 Lexicon jeugdliteratuur
februari 1993