Lexicon van de jeugdliteratuur

Johanna Reiss

door Jos Staal

Johanna Reiss werd in 1932 als Annie de Leeuw geboren in een joods gezin te Winterswijk; haar vader was veehandelaar. Ze had twee zussen: Rachel, die dertien jaar ouder was dan zij, en Sini, tien jaar ouder.

In de tweede helft van de jaren dertig voelde de familie zich bedreigd door de opkomst van het nationaal-socialisme in Duitsland. Vader De Leeuw stelde voor om te emigreren. Moeder De Leeuw - die aan een nierkwaal leed en daardoor vaak ondragelijke hoofdpijnen had - voelde hier niet voor en het gezin bleef in Nederland.

Toen de Duitsers Nederland hadden bezet werd de situatie allengs slechter; steeds meer joden verdwenen naar ‘werkkampen’. Vader De Leeuw ging op zoek naar onderduikadressen. Moeder De Leeuw was intussen zo ziek dat ze in een ziekenhuis moest worden opgenomen. Ze overleed kort voordat alle joodse patiënten uit het ziekenhuis werden weggevoerd.

Inmiddels had vader De Leeuw een onderduikadres gevonden in de buurt van Rotterdam. Sini en Annie doken onder in Usselo, een dorpje in Twente. Rachel bleef achter in Winterswijk om moeder in het ziekenhuis eten te bezorgen dat volgens de joodse spijswetten was klaargemaakt. Ten slotte moest zij ook onderduiken; ze was de laatste jodin die Winterswijk verliet.

Na de oorlog bezocht Annie de Leeuw de kweekschool. Ze gaf een aantal jaren les in Nederland en emigreerde toen naar de Verenigde Staten, waar ze trouwde en twee dochters kreeg, Julie en Kathy. Nadat haar man was overleden had ze allerlei baantjes om zichzelf en de kinderen te kunnen verzorgen.

In 1972 verscheen haar eerste boek, The upstairs room, dat in Nederland werd uitgebracht onder de titel De schuilplaats. Het boek had groot succes, werd bekroond met de National Je-

wish Book Award en kwam op de Honor List van de Newbery Medal. Vertalingen verschenen onder andere in Japan, Zweden, Denemarken, Zwitserland, Oostenrijk en Engeland. De Duitse vertaling werd in 1976 bekroond met de Buxtehuder Bulle, een onderscheiding voor het beste jeugdboek van het jaar, toegekend door een jury van kinderen en volwassenen.

In 1976 verscheen The Journey back, dat nog hetzelfde jaar in Nederland werd vertaald onder de titel Geen slecht jaar.

Werk

De boeken van Johanna Reiss zijn sterk autobiografisch. In haar eerste boek, De schuilplaats, beschrijft ze de periode tussen 1938 en de bevrijding, waarin ze enkele jaren zat ondergedoken. De inspiratie kwam door haar dochters: ‘De meisjes leefden daar in New York zo heerlijk vrij, dat ik op het idee kwam mijn leven, toen ik net zo oud was als zij, eens op papier te zetten.’

Haar tweede boek, Geen slecht jaar, speelt in het eerste jaar na de oorlog, waarin het gezin weer is herenigd en allerlei aanpassingsproblemen moet zien te overwinnen.

Johanna Reiss heeft haar herinneringen op een eenvoudige, ingetogen manier op schrift gesteld, zonder effectbejag. In beide boeken wordt het verhaal verteld door de kleine Annie; de belevenissen van Rachel en vader De Leeuw tijdens hun onderduikperiode blijven daardoor in De schuilplaats buiten beeld.

Sini en Annie zaten meer dan twee jaar ondergedoken in een bovenkamer van de boerderij van opoe, Johan en Dientje Oosterveld in Usselo. Als er gevaar dreigde verborgen ze zich in een ruimte achter een kast.

De meisjes werden bij hun komst zeer hartelijk ontvangen door de eenvoudige boerenfamilie; in de loop der jaren groeide er een hechte band. Johan en Dientje Oosterveld hadden zelf geen kinderen; ze gingen Sini en Annie zien als hun eigen dochters. Ook opoe Oosterveld hield veel van de meisjes. De contacten bleven ook na de oorlog innig. Toen Annie de Leeuw naar de Verenigde Staten vertrok, kreeg ze van opoe Oosterveld haar kostbaarste bezit: de knipmuts die in De schuilplaats een rol speelt doordat hij de aanleiding is van de enige boze woorden van opoe tot Annie. Annie had een boek (Oorlog en vrede van Tolstoj) op de knipmuts gelegd, en die was daardoor gekreukt.

Bij het verschijnen van de Nederlandse vertaling van het boek in 1974 maakten Koos Postema en Ellen Blazer (die zelf ook tijdens de oorlog zat ondergedoken) een televisiefilm, waarin een ontmoeting werd vastgelegd tussen Sini en Annie en Johan en Dientje. Sinds de oorlog is er bij de familie Oosterveld weinig veranderd, toont de film. Ook de geheime schuilplaats achter de kast is er nog. Johan wil niet dat die gefilmd wordt: ‘Je weet nooit hoe het nog te pas kan komen.’

De schuilplaats

Het verhaal begint in november '38, als vader De Leeuw via de radio berichten hoort over de Kristallnacht in Duitsland. De Duitser vallen Nederland binnen, Rachel wordt ontslagen als onderwijzeres, Annie mag in de klas niet meer naast haar beste vriendin zitten: Willy Bos, de dochter van een nsb-er. Via aanplakbiljetten op een boom midden op het marktplein worden de joodse inwoners van Winterswijk steeds meer in hun bewegingsvrijheid beperkt; ze moeten een jodenster dragen. De familie De Leeuw gaat onderduiken.

Sini en Annie verblijven eerst korte tijd bij de familie Hannink. Als het daar te gevaarlijk dreigt te worden, worden ze ondergebracht bij de familie Oosterveld. Meer dan twee jaar wonen ze in een bovenkamer. Eén keer gaan ze naar buiten, op een zomerse dag als Johan ze met een kruiwagen naar het tarweveld brengt, waar ze de hele dag in de zon zitten en Annie vreselijk verbrandt, zodat er een dokter gehaald moet worden.

In oktober '44 krijgt de familie inkwartiering van Duitse soldaten. De dagen worden lang en stil, want Johan, Dientje en opoe Oosterveld kunnen nu niet langer meer elke avond met Sini en Annie doorbrengen, zoals voorheen. Even dreigt er iets mis te

gaan, als Annie naar beneden gaat en wordt gezien door een Duitse soldaat. Maar gelukkig weet Johan de Duitser wijs te maken dat ze een nichtje van hem is, al een paar dagen aanwezig maar nogal verlegen.

Sini is opstandig. Ze is in de leeftijd dat ze jongens wil ontmoeten en daardoor houdt ze het nauwelijks uit op de bovenkamer. Vlak voor het eind van de oorlog vindt Johan werk voor haar bij een boer; hij vertelt de boer dat ze een vluchtelinge is, niet helemaal onwaar.

Annie is jonger en laat alles nog min of meer gelaten over zich heenkomen. Ze is nog in de groei maar doordat ze nauwelijks ruimte heeft om te bewegen, raakt het groeiproces verstoord en krijgt ze kromme benen.

Critici noemden De schuilplaats een ontroerend en aangrijpend boek. De Amerikaans-joodse schrijver Elie Wiesel stelde het op een lijn met het dagboek van Anne Frank. Johanna Reiss is er goed in geslaagd de sfeer van angst, onzekerheid, verveling en isolement onder woorden te brengen. De tijdsomstandigheden zijn afschuwelijk; toch is De schuilplaats een hoopgevend boek, doordat het de lezer duidelijk maakt dat er mensen zijn die zich belangeloos en met groot gevaar voor eigen leven willen inzetten voor anderen.

Geen slecht jaar

In dit tweede boek schrijft Johanna Reiss over het eerste jaar na de oorlog. Rachel is tijdens haar onderduikperiode christen geworden, vader heeft een nieuwe vrouw gevonden, de weduwe van een in het kamp omgekomen jood, Annie heeft heimwee naar Johan en Dientje. Ze heeft in Usselo geleefd als een boerenmeid en allerlei manieren geleerd die haar nieuwe moeder niet aanstaan. Johan en Dientje kunnen het maar moeilijk accepteren dat Annie en Sini weg zijn en blijven zich voor de beide meisjes verantwoordelijk voelen.

Het boek maakt duidelijk hoe de oorlog de samenleving en het persoonlijke leven van mensen kan ontwrichten. Johanna Reiss beschrijft de gebeurtenissen heel subtiel, waardoor bijvoorbeeld de kritiek die Annie op haar nieuwe moeder heeft, lang niet alle lezers van twaalf jaar en ouder direct duidelijk zal zijn.

Bibliografie

10 Lexicon jeugdliteratuur
februari 1986