Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

R.E. Raspe

door Jos Staal

Rudolf Erich Raspe werd in 1737 in Hannover geboren. Zijn moeder was een Pruisische van lage adel, zijn vader een keurige boekhouder die in zijn vrije tijd fossielen verzamelde. De jonge Rudolf vergezelde hem regelmatig op zijn wandelingen door de Harz; zo ontstond al vroeg zijn belangstelling voor geologie. Nog voor hij dertig jaar was, publiceerde hij een beschrijving van het ontstaan van de aarde, Specimen Historiae Naturalis Globi Taerraquei, waarmee hij zijn tijd ver vooruit was. Op grond van zijn reputatie verwierf hij het lidmaatschap van de Royal Academy of Sciences in Londen.

Raspe was een veelzijdig man. Als geoloog en mineraloog beoefende hij de natuurwetenschappen; daarnaast was hij onder meer dichter, criticus en dramaturg. Hij studeerde enkele jaren rechten aan de pas opgerichte universiteit van Göttingen. Daarna vertrok hij naar Leipzig, waar hij zich bij de vermaarde Johann Winckelmann in de kunstgeschiedenis verdiepte. Inmiddels publiceerde hij gedichten en essays. Met zijn studie over Songs of Ossian - waarvan later duidelijk werd dat ze een vervalsing waren van de Schot James Macpherson! - leverde hij een belangrijke bijdrage aan het ontstaan van de Romantische literatuur in Duitsland.

Doordat hij op te grote voet leefde, maakte hij schulden. Om deze af te kunnen lossen, beleende hij in 1775 zeshonderd gouden munten uit de verzameling van de landgraaf van Hessen-Kassel, wiens archivaris hij was. Dit werd ontdekt en Raspe vluchtte naar Engeland. Daar besloot de Royal Academy of Sciences hem als lid te royeren. Aan zijn wetenschappelijke carrière was definitief een eind gekomen.

In een periode van grote armoede publiceerde hij Baron Munchausen's Narrative of his Marvellous Travels and Campaigns in Russia (1785). Het boekje had zo'n succes dat snel nieuwe edities volgden.

Raspe verdiende de kost hoofdzakelijk met speurwerk voor de aardewerkindustrie en de mijnen. Hij stierf in 1794 in Ierland, nadat hij opnieuw had moeten vluchten omdat hij een werkgever had opgelicht. Hij had de man voorgespiegeld dat zijn grond rijk was aan mineralen, maar ze waren er door Raspe zelf in gestopt.

[pagina 2]

Werk

In 1781 bevatte het achtste deel van Vademecum für lustige Leute, een in Berlijn uitgegeven verzameling grappige verhalen, onder de titel ‘M-h-s-nsche Geschichten’ zestien anekdotes die toegeschreven werden aan een zekere heer ‘Von M-h-s-n’. In het negende deel van het vademecum volgden nog twee van deze verhalen. Hoewel het nooit bewezen is, gaat men ervan uit dat de anekdotes geschreven zijn door Raspe.

In elk geval gebruikte Raspe deze vertellingen toen hij aan Baron Munchausen's Narrative of his Marvellous Travels and Campaigns in Russia werkte. Hij zette de anekdotes in een logische volgorde en maakte er één verhaal van, dat hij situeerde in Rusland ten tijde van de Russisch-Turkse oorlog (1736-1739). Het 49 bladzijden omvattende boekje verscheen in 1785 anoniem in Oxford en was spoedig uitverkocht. Een jaar later verscheen een tweede editie. Deze was aangevuld met enkele ‘Sea Adventures’ van de baron. De derde editie, eveneens gepubliceerd in 1786, werd uitgebreid met ‘Futher Surprising Adventures’ en ‘Travels in Ceylon, Sicily, The South Seas and Elsewhere’.

De tweede editie, met ‘Wonderbaarlijke reizen en veldtochten in Rusland’ en ‘Zee-avonturen’, vormt de kern van de Munchausenverhalen. Met de derde editie had Raspe veel minder te maken; een deel van de daarin opgenomen vertellingen is van de hand van anderen. Ze beschrijven reizen naar gebieden als het gefantaseerde kaaseiland of de bodem van de Etna, waar de god Vulcanus een werkplaats heeft. De sterke verhalen van de baron, waarin een ijzeren logica werd toegepast in veelal reële situaties en omgevingen, zijn nu gecombineerd met ‘voyages imaginaires’ in de trant van Jonathan Swift in Gullivers Travels. Vanaf de derde editie werd als ondertitel dan ook ‘Gulliver revived’ toegevoegd.

W.F. Hermans prees in een essay Raspe om het karakter en vooral de toon die hij de baron meegaf. ‘Deze toon is nergens grappig, of geestig of ironisch, zelfs op een uitzondering na niet sarcastisch. De toon is deftig, kortaangemeten, maar niet haastig: stijf, zeer baronachtig kortom. Deze zo hyperfantastische geschiedenissen worden verteld alsof het eigenlijk allemaal vanzelf spreekt, alsof dit allemaal eigenlijk de moeite niet loont er woorden aan vuil te maken. Men heeft de indruk dat een niet nader genoemde aanwezige de baron na lang aandringen tot vertellen heeft overgehaald en dat hij zich hoffelijk, maar toch wel verveeld kwijt van de taak zijn gasten bezig te houden.’

Er is wel opgemerkt dat Raspe in Baron Munchausen's Narrative zijn eigen frustraties van zich af schreef. De baron overwint spelenderwijs moeilijkheden die vele malen groter zijn dan die waarmee Raspe zelf werd

[pagina 3]

geconfronteerd. Een beer brengt hij tot ontploffen door via zijn keelgat en zijn ‘achterdeur’ vuurstenen naar binnen te gooien die in de maag tegen elkaar knallen en een vonk afgeven. Een wild geworden paard weet hij in korte tijd te bedwingen en kunstjes te laten uitvoeren op een theetafel zonder de kopjes of schotels te breken.

Leugenverhalen komen al sinds de middeleeuwen in de westeuropese folklore voor. De verhalen van Raspe zijn voor een deel een compilatie van deze volksvertellingen. De klimpartij die Munchausen langs de stengel van een boon naar de maan onderneemt, is ook te vinden in de sprookjes van Grimm. Andere verhalen zijn ontleend aan de bijbel of heiligenlevens. Het wegschenken van zijn jas doet de baron in navolging van Sint Martinus. Zo zijn er meer voorbeelden.

Het vertellen van sterke verhalen is leuk. Dat blijkt ook uit de vertalingen die er spoedig van Baron Munchausen's Narrative verschenen. De meeste vertalers voegden aan het repertoire van de baron nieuwe leugengeschiedenissen toe. De eerste en meteen invloedrijkste vertaler was Gottfried August Bürger. Lange tijd ging men er zelfs van uit dat hij ‘Münchhausen’ bedacht had.

G.A. Bürger

Bürger, geboren in 1747, was dichter en classicus in Göttingen. Via een Engelse student kreeg hij de tweede editie van Baron Munchausen's Narrative in handen. Hij bewerkte de leugenverhalen van de baron zeer vrij in het Duits en verzon er nog acht bij. Het boek verscheen in 1786 anoniem - net als Raspe was Bürger bang dat zijn reputatie als wetenschapper door deze

[pagina 4]

publikatie beschadigd zou kunnen worden - onder de titel Wunderbare Reisen zu Wasser und zu Lande, Feldzüge und lustige Abentheuer der Freyhernn von Münchhausen, wie er dieselben bey der Flasche im Zirkel seiner Freunde selbst zu erzählen plegt. De gefingeerde plaats van verschijning was Londen.

De uitgave vond gretig aftrek. Twee jaar later volgde, gebaseerd op de vijfde Engelse editie, een tweede druk waaraan Bürger zeven nieuwe avonturen toevoegde.

Verscheidene bekende verhalen van de baron zijn afkomstig uit de koker van Bürger. Het reisje op een kanonskogel bijvoorbeeld, of hoe de baron zich aan zijn pruik uit het moeras trekt. Ook qua toonzetting verschillen de verhalen aanmerkelijk van die van Raspe. Bürgers baron spreekt in fraaie volzinnen met veel adjectieven en terzijdes. Hij is het type van de zelfingenomen praalhans die zichzelf graag mag horen praten; een blaaskaak en een betweter.

Bürger overleed in hetzelfde jaar als Raspe. Van het succes van ‘Baron von Münchhausen’ heeft hij nauwelijks profijt gehad. Hij zag af van een honorarium omdat hij bij de uitgever nog een schuld had in te lossen.

Münchhausen

De baron van Münchhausen heeft werkelijk bestaan. Voluit heette hij Hieronymus Karl Friedrich, Freiherr von Münchhausen. Zowel Raspe als Bürger schijnen hem persoonlijk gekend te hebben. Hij werd op 11 mei 1720 in Bodenwerder geboren uit het geslacht Bodenwerder-Rinteln en groeide op aan het hof van erfprins Anton Ulrich von Braunschweig-Woffenbüttel. Toen hij achttien was volgde hij de prins naar Rusland; tsarina Anna had veel Duitse raadsheren. Anton Ulrich trouwde met de nicht van de tsarina en werd de vader van de latere troonopvolger Iwan VI. Door een militaire opstand kwam Elisabeth, de dochter van Peter de Grote, aan de macht. Anton Ulrich en zijn vrouw werden samen met de jonge tsaar - hij was toen anderhalf jaar oud - naar

[pagina 5]

Siberië verbannen. Münchhausen bleef in dienst van tsarina Elisabeth. In 1750 keerde hij terug naar zijn landgoed Bodenwerder. Onder het genot van punch en pijp vermaakte hij zijn gasten met jagersverhalen en belevenissen uit de Russisch-Turkse oorlog. De baron was met het boek van Bürger niet blij, want het vredige Bodenwerder werd al snel een toeristische trekpleister. Münchhausen stierf in 1797, drie jaar na Raspe en Bürger.

Vertalingen/bewerkingen

Van Raspe's Baron Munchausen's Narrative verscheen een Nederlandse vertaling van Arjaan van Nimwegen. Tussen vierkante haakjes nam hij negen Bürger-anekdotes op omdat de baron anders ‘ondenkbaar’ zou zijn. De uitgave bevat ook 97 illustraties van Gustave Doré. Deze gravures, die voor het eerst werden gepubliceerd in de Franse bewerking die Théophile Gautier van het boek maakte, zijn bepalend geworden voor het beeld dat er van de baron bestaat.

Jeroen Brouwers vertaalde de Münchhausen van Bürger integraal. William D. Kuik voorzag deze uitgave van tekeningen in de marge.

De meeste bewerkingen zijn op de versie van Bürger gebaseerd. Zijn stijl wordt vereenvoudigd en sommige passages sneuvelen onder het rode potlood, want in seksueel en godsdienstig opzicht was de baron behoorlijk vrijzinnig. Als hij na een opdracht in Caïro terugkeert bij zijn opdrachtgever, de grootvorst van Konstantinopel, vertelt de baron: ‘Ik werd door de grootvorst hoogst enthousiast ontvangen en had de eer zijn harem te mogen zien, waar Zijne Hoogheid mij persoonlijk binnenleidde en het hem behaagde mij zovele dames, zijn echtgenoten zelfs niet uitgezonderd, aan te bieden, als ik voor mijn genoegen maar wilde uitkiezen.’ In de bewerking van P. de Zeeuw J. Gzn. wordt dit: ‘Zijne Majesteit de Sultan ontving me met buitengewone eerbewijzen.’

Bibliografie

Een keuze uit de vertalingen

R.E. Raspe, De Merkwaardige Reizen, Avonturen en Veldtochten van Baron Munchausen. Vertaald door Arjaan van Nimwegen. Met illustraties van Gustave Doré. Utrecht, Het Spectrum, 1977.

G.A. Bürger, Avonturen van de Baron Von Münchhausen. Vertaald door Jeroen Brouwers. Met illustraties van William D. Kuik. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1978.

Een keuze uit de bewerkingen

G.A. Bürger, Avonturen van Baron von Münchhausen. Bewerkt door P. de Zeeuw J. Gzn. Omslag en illustraties van Roothciv. 's-Gravenhage - Djakarta, G.B. van Goor Zonen's Uitgeversmaatschappij N.V. 1954. (8ste druk)

R.E. Raspe, De wonderbaarlijke avonturen van Baron von Münchhausen. Vertaald door Godfried Bomans. 's-Gravenhage, Kruseman, 1967.

G.A. Bürger, De reizen en wonderlijke avonturen van Baron van Münchhausen. Vertaling van P.A. van Leeuwen. Omslag en illustraties

[pagina 6]

van W.J. Rozendaal. Den Haag, Van Goor Zonen, 1968.

R.E. Raspe, G.A. Bürger, De wonderlijke reizen en avonturen van Baron von Münchhausen. Vertaald door Willem Muilenberg. Naar de Duitse bewerking van Peter Nickl. Met gekleurde illustraties van Binette Schroeder. Utrecht, Het Spectrum, 1978.

Over R.E. Raspe en G.A. Bürger

W.F. Hermans, De zwarte humor van de baron Von Münchhausen. In: Het sadistisch universum. Amsterdam, De Bezige Bij, 1974. (10de druk)

Arjaan van Nimwegen, Inleiding. In: R.E. Raspe, De Merkwaardige Reizen, Avonturen en Veldtochten van Baron Munchausen. Utrecht, Het Spectrum, 1977.

Lexikon der Kinder- und Jugendliteratur. Weinheim und Basel, Beltz Verlag, 1977, blz. 514-518.

Jeroen Brouwers, Nawoord. In: G.A. Bürger, Avonturen van de Baron Von Münchhausen. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1978.

39 Lexicon jeugdliteratuur
oktober 1995