Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Philip Pullman

door Vanessa Joosen

Philip Pullman werd op 19 oktober 1946 in het Engelse Norfolk geboren. Zijn kindertijd bracht hij voor een deel door in Australië en Rhodesië (het huidige Zimbabwe). Zijn vader was piloot bij de raf en kwam om het leven toen Philip nog een kleine jongen was. Met zijn stiefvader reisde de jonge Philip veel. Toen hij elf was, vestigde het gezin zich definitief in Wales.

Pullman studeerde Engels aan het Exeter College in Oxford. In die stad werkte hij ook als leraar en later als deeltijds docent. Oxford vormt de inspiratie en locatie voor veel van zijn verhalen. Zijn doorbraak kwam met de trilogie His Dark Materials (Het Gouden Kompas). Deel één, Northern Lights (Het noorderlicht), werd bekroond met de Guardian Children's Fiction Award en de Carnegie Medal, de belangrijkste Britse onderscheiding voor jeugdliteratuur. In 2002 won het derde deel, The Amber Spyglass (De amberkleurige kijker), de Whitbread Book of the Year Award. Dat een jeugdboek überhaupt voor deze prijs werd genomineerd, was revolutionair - voordien werd jeugdliteratuur in een aparte categorie ondergebracht. Pullman heeft zich lange tijd tegen dit onderscheid verzet. Zijn overwinning wordt gezien als een triomf voor de status van jeugdliteratuur als volwaardige literatuur in het Verenigd Koninkrijk. In 2003 haalde Pullman opnieuw de internationale pers toen His Dark Materials op nummer drie eindigde in de Big Read, een poll van de bbc naar de favoriete boeken van de Britten. Pullman streefde daarbij toppers als J.K. Rowling, Charles Dickens en de zussen Brontë voorbij.

Werk

Philip Pullman publiceerde boeken in verschillende genres en voor verschillende leeftijden. In het Nederlandse taalgebied verwierf hij vooral bekendheid met zijn avontu-

[pagina 2]

renverhalen. Naast de trilogie Het Gouden Kompas verscheen het zogeheten Sally Lockhart-kwartet, een historisch avonturenverhaal in vier delen dat zich afspeelt in het Londen van de negentiende eeuw. Pullman zou zijn inspiratie voor deze spannende actieverhalen gevonden hebben in populaire detectiveromannetjes uit de Victoriaanse tijd. In Het raadsel van de robijn is Sally Lockhart net wees geworden en probeert ze de oorzaak van haar vaders dood te achterhalen. De schaduw in het Noorden speelt een paar jaar later, wanneer Sally een eigen zaak als financieel adviseur is begonnen. Sally is een atypisch meisje voor haar tijd: ze is avontuurlijk en onafhankelijk, ze houdt van boekhouden en in deel drie van de reeks, De tijger in de put, krijgt ze een buitenechtelijk kind. De problemen die Sally ondervindt in de vrouwonvriendelijke maatschappij van de negentiende eeuw staan in de hele reeks centraal. Daarnaast verweefde Pullman diverse actuele thema's in het verhaal. Zo doet de opiumhandel in Het raadsel van de robijn denken aan de drugsproblematiek van de twintigste eeuw. En in De schaduw in het Noorden binden Sally en haar vrienden de strijd aan tegen de onmenselijke wapenhandel.

Uitgangspunt in het werk van Philip Pullman is zijn overtuiging dat elk boek een goed verhaal moet bieden. Ook al verwerkte hij in Het Gouden Kompas verwijzingen naar Milton, Nietzsche en de kwantumfysica, toch blijft de trilogie een leesbaar verhaal dat ook door kinderen in de laagste klassen van de middelbare school gewaardeerd kan worden. In diverse interviews en lezingen veroordeelde Pullman het onderscheid dat traditioneel gemaakt wordt tussen boeken voor kinderen en voor volwassenen: een goed verhaal spreekt immers mensen uit verschillende leeftijdsgroepen aan.

In artikelen en lezingen reflecteerde Pullman regelmatig over zijn eigen schrijverschap, over de rol van jeugdliteratuur en over de boeken van andere auteurs (bijvoorbeeld C.S. Lewis). Zijn poëtica bij het schrijven van kinderboeken lichtte hij toe in de May Hill Arbuthnot lezing (2002, in het Nederlands bewerkt als ‘Dienen uit vrije wil’). Uit de tekst spreekt een groot gevoel van verantwoordelijkheid en plichtsbewustzijn, niet alleen tegenover het medium taal (een schrijver moet zich zo goed mogelijk houden aan de grammaticale regels van de taal waarin hij schrijft), maar ook tegenover het verhaal en het jonge publiek waarvoor Pullman schrijft. Hij gelooft niet in taboes voor kinderen, onder één voorwaarde: ‘wat we ook beschrijven in onze verhalen, we zouden moeten laten zien dat daden gevolgen hebben’.

Het Gouden Kompas

Deze trilogie begon in 1995 met de publicatie van Northern Lights, in het Nederlands vertaald als Het noorderlicht. De Ameri-

[pagina 3]

kaanse titel voor het eerste deel, The Golden Compass, wordt in het Nederlands gebruikt voor de hele reeks. In het Engels kreeg de trilogie als titel His Dark Materials mee, een begrip dat Pullman ontleende aan Miltons Paradise Lost. Het tweede deel, The Subtle Knife kwam in 1997 uit. Deel drie kreeg de titel The Amber Spyglass (De amberkleurige kijker) en verscheen in 2000. Sindsdien is in het Engels ook al een kort vervolg op de reeks verschenen, namelijk Lyra's Oxford (2003).

Het Gouden Kompas speelt zich af in vijf verschillende werelden. Lyra groeit op in Oxford, maar dat is niet de Engelse stad zoals wij die kennen. De wereld van Lyra is anders geëvolueerd: er zijn bijvoorbeeld geen auto's of vliegtuigen; zeppelins daarentegen worden er wel gebruikt. Het belangrijkste verschil is dat iedereen in Lyra's wereld een daemon heeft, een soort levende mascotte die de eigenaar overal vergezelt. Vrouwen hebben een mannelijke daemon, mannen een vrouwelijke. Bij kinderen verandert de daemon voortdurend en neemt hij of zij allerlei dierlijke vormen aan. Bij volwassenen heeft de daemon één vaste gedaante die de belangrijkste karaktereigenschappen van de eigenaar weerspiegelt.

In Het noorderlicht gaat Lyra op zoek naar haar vriend Will, die ontvoerd is uit Oxford. Tijdens haar avontuur maakt ze kennis met een kleurrijke groep personages, zoals de dappere beer Iorek Byrnison, het heksje Serafina Pekkala en de ballonvaarder Lee Scoresby. Rode draad door de trilogie is de complexe liefde-haatrelatie tussen Lyra en haar ouders. In Het noorderlicht ontdekt ze wie haar natuurlijke vader en moeder zijn, de listige mevrouw Coulter en de mysterieuze wetenschapper Lord Asriel. Deze laatste doet onderzoek naar het Stof, een mysterieus soort deeltjes, ook wel ‘de donkere materie’ genoemd, vandaar His Dark Materials. Dit onderzoek vormt ook in de volgende delen een belangrijk thema. Aanvankelijk is het onduidelijk wat

[pagina 4]

dit Stof precies is, maar in de loop van de trilogie blijkt dat het een kosmische materie is die vorm geeft aan het menselijk bewustzijn. Verschillende (veelal kerkelijke) instanties willen het Stof bestrijden en de mens onmondig houden. Lyra blijkt voorbestemd te zijn het Stof te redden.

In het laatste spannende hoofdstuk van Het noorderlicht maakt Lyra een sprong in de aurora borealis. Later blijkt dat ze daardoor in een nieuwe wereld belandt. Het listige mes begint in een tweede wereld, die in geen enkel opzicht lijkt te verschillen van onze werkelijkheid. Will, een jongen zonder vader, komt per ongeluk in een derde wereld terecht, Cittàgazze, een stad die bevolkt wordt door de verschrikkelijke Spoken (in de Engelse versie ‘spectres’). Geen enkele volwassene is veilig voor deze wezens die zich voeden met de menselijke ziel. In deze wereld ontmoeten Will en Lyra elkaar en er ontstaat een hechte vriendschap. Will wordt in de loop van het verhaal eigenaar van het listige mes, waarmee hij gaten kan snijden tussen verschillende werelden, zodat de twee makkelijker over en weer kunnen reizen. Op die manier gaan ze in verschillende werelden op zoek naar Wills vader. Ook in Het listige mes blijft het Stof een belangrijke rol spelen. Lyra en Will maken kennis met Dr. Malone, die onderzoek doet naar de zogenaamde Schaduwen, een andere naam voor het Stof.

In De amberkleurige kijker komt Dr. Malone in de wereld van de muilifa terecht, een vreemd geëvolueerde diersoort die zich voortbeweegt op bolvormige zaaddozen. Ook zij kennen het Stof, maar noemen het Sraf. Dr. Malone ontwerpt een soort telescoop, de amberkleurige kijker, waarmee ze het Stof zichtbaar kan maken. Ondertussen bezoeken Lyra en Will een vijfde wereld, het rijk van de doden. In dit laatste deel van de trilogie wordt hun voorbestemming duidelijk, want ze fungeren als een tweede Adam en Eva.

Het Gouden Kompas is Pullmans antwoord op Paradise Lost, de klassieker van John Milton waarin de zondeval centraal staat. Lyra is de nieuwe Eva - een zelfbewuste jonge vrouw die haar seksualiteit niet als een zonde maar als een geluk beleeft. Door de negatieve connotaties die Pullman geeft aan God en de kerk, krijgt de zondeval in dit boek een positieve betekenis, als een bewustwording van de mens.

In Het Gouden Kompas schemert duidelijk de atheïstische visie van Pullman door. Niet alleen komt God er in dit boek maar bekaaid vanaf - hij is een oud, verschrompeld mannetje dat in De amberkleurige kijker op een onspectaculaire wijze om het leven komt - ook de kerk krijgt zware kritiek te verwerken. Deze bureaucratische instantie wil mensen dom houden en in angst laten leven om zo haar eigen macht te garanderen. De vertegenwoordigers van de kerk deinzen er niet voor terug om zelfs kinderen op een gruwelijke

[pagina 5]

manier te doden. Daar tegenover staat Pullmans grote fascinatie voor kennis en wetenschap. Die bleek al uit de Sally Lockhart-serie, waarin fotografie en wapentechnologie een belangrijke rol spelen. Ook in Het Gouden Kompas laat Pullman zich door de wetenschap inspireren, van kwantumfysica en evolutieleer tot donkere materie en super-stringtheorie. In de drie delen van Het Gouden Kompas staat een pseudo-wetenschappelijk instrument centraal. In Het noorderlicht is dat de alethiometer, een ingewikkeld toestel waarmee men op basis van logisch denkwerk de waarheid kan afleiden (abusievelijk ook wel geïnterpreteerd als een gouden kompas, vandaar de titel van de trilogie), in deel twee het listige mes, en in deel drie de amberkleurige kijker uit de titel.

Waardering

Internationale roem verwierf Pullman vooral met Het Gouden Kompas, dat gigantische verkoopcijfers haalde en inmiddels in meer dan twintig talen verkrijgbaar is. Kort na het verschijnen van het laatste deel werden al verschillende uitgebreide handleidingen gepubliceerd met verklaringen voor allerlei elementen uit de reeks, zoals de ‘reader's guides’ van Claire Squires en Nicholas Tucker. Vanaf 2003 liep in Londen een toneelbewerking van de reeks, en ook de filmrechten zijn reeds verkocht.

In het Nederlands taalgebied werd Het noorderlicht vrijwel onmiddellijk na verschijnen vertaald, en redelijk positief onthaald. Johan Vanhecke noemde het ‘een uitstekend geschreven roman, soms ontroerend, soms angstaanjagend, met een aantal interessant uitgewerkte karakters’. Ook The Subtle Knife werd tamelijk snel vertaald, eerst als Het fijne mes. Bij het verschijnen van De amberkleurige kijker bracht uitgeverij Prometheus de trilogie uit in een nieuwe editie en kreeg deel twee de nieuwe titel Het listige mes. Met name de eerste twee delen van Het Gouden Kompas kregen lovende recensies. In Leesidee jeugdliteratuur prees Luc Lannoy Het listige mes om de ‘subtiele karakterontwikkelingen en een omzichtige en genuanceerde verwerking van aloude en ook al epische thema's [-] die beslist niet vreemd zijn aan het fantasygenre, maar die hier de zo vaak kenmerkende oppervlakkigheid moeiteloos overstijgen’.

Hoewel de ontvangst van Pullmans boeken overwegend positief is, zijn in Nederland en Vlaanderen ook kritische stemmen te horen. In haar recensie van Het noorderlicht wijst Judith Eiselin erop dat het verhaal een duidelijke moraal en maar weinig humor bevat, en dat Pullmans stijl soms te gezwollen is voor een avonturenverhaal. Om dezelfde redenen plaatste Luc Lannoy in Leesidee jeugdliteratuur vraagtekens bij de toekenning van de Whitbread aan De amberkleurige kijker. Hij noemde de filosofische thematiek van dit deel ‘verdraaid zware stof voor wat als een jeugdboek gepromoot wordt’.

[pagina 6]

De vertalingen van de reeks rond Sally Lockhart volgden niet zo vlot, mogelijk omdat deze boeken internationaal ook veel minder aandacht kregen. Sinds het succes van Het Gouden Kompas haalt uitgeverij Prometheus de achterstand in. Ook de reacties in de pers op de eerste twee delen waren eerder verdeeld. Pjotr van Lenteren zette Het raadsel van de robijn op zijn lijstje met ‘boeken om het haardvuur mee aan te maken’: ‘De personages zijn [-] kleurloos en voorspelbaar. Ze hebben alleen emoties als het de schrijver uitkomt en voeren gesprekken vol schijnvanzelfsprekendheden en aanstootgevend padvindersgezwets.’ Andere recensenten lijken het erover eens dat Het raadsel van de robijn en De schaduw in het Noorden niet het niveau halen van Het Gouden Kompas, maar loofden de boeken om de geslaagde combinatie van een historische roman met spanning en humor.

Bibliografie

Niet in het Nederlands vertaald

The Tin Princess (1994), Clockwork, or All Wound Up (1996), Lyra's Oxford (2003).

Jeugdboeken

The Ruby in the Smoke (1985): De robijn in de rook. Vertaald door Arno Bohlmeijer. Amsterdam, Wildeboer, 1989. Het raadsel van de robijn. Vertaald door Ingrid Mersel. Amsterdam, Prometheus, 2003.

The Shadow in the North (1987): De schaduw in het Noorden. Vertaald door Ingrid Mersel. Amsterdam, Van Goor, 2004.

Northern Lights (1995): Het noorderlicht. Vertaald door Ronald Jonkers. Amsterdam, Bert Bakker, 1996.

The Subtle Knife (1997): Het fijne mes. Vertaald door Dons Reerink. Amsterdam, Bert Bakker, 1998. (Herdrukt onder de titel Het listige mes. Amsterdam, Prometheus, 2002.)

The Amber Spyglass (2000): De amberkleurige kijker. Vertaald door Frans Hille. Amsterdam, Prometheus, 2002.

The Tiger in the Well (1992): De tijger in de put. Vertaald door Ingrid Mersel. Amsterdam, Prometheus, 2005.

Essays en lezingen

Let's write it in Red: the Patrick Hardy lecture. In: Signal, jaargang 19 (1998), nr. 85 (januari), blz. 44-62.

Picture books and graphic novels. In: Kimberley Reynolds & Nicholas Tucker, Children's book publishing in Britain since 1945. Aldershot, Scolar Press, 1998, blz. 110-32.

The Republic of Heaven. In: The Horn Book Magazine, jaargang 77 (2001), nr. 6, blz. 655-667.

Dienen uit vrije wil: over de verantwoordelijkheden van een schrijver. In: Leesgoed, jaargang 30 (2003), nr. 3, blz. 100-104.

Over Philip Pullman

Dudely Jones, Only Make Believe? Lies Fictions, and Metafictions in Geraldine McCaughrean's A Pack of Lies and Philip Pullman's Clockwork. In: The Lion and the Unicorn, jaargang 23 (1999), nr. 1 (januari), blz. 86-96.

Judith Eiselin, Elk mens zijn dier. In: NRC Handelsblad, 26-10-2001.

Millicent Lenz, Philip Pullman. In: Peter Hunt & Millicent Lenz, Alternative Worlds in Fantasy Fiction. London, Continuum, 2001, blz. 122-69.

Vanessa Joosen, Philip Pullman: Harry Potter voor gevorderden of Harry Mulisch voor beginners? In: Leesidee jeugdliteratuur, jaargang 8 (2002), nr. 2 (maart), blz. 80-81.

[pagina 7]

Luc Lannoy, Het mes snijdt als een scalpel, het vlees is mals als boter. In: Leesidee jeugdliteratuur, jaargang 8 (2002), nr. 5 (juni), blz. 204-205.

Luc Lannoy, Overdaad schaadt: ‘De amberkleurige kijker’ mist scherptezicht. In: Leesidee Jeugdliteratuur, jaargang 8 (2002), nr. 8 (november), blz. 344-45.

Joeri Naanai, Jeugdauteur Philip Pullman wint prestigieuze Whitbread Award. In: De Morgen, 24-1-2002.

Claire Squires, Philip Pullman's His Dark Materials Trilogy: A Reader's Guide. London, Continuum, 2003.

Nicholas Tucker, Darkness Visible: Inside the World of Philip Pullman. Cambridge, Wizard Books, 2003.

Mary & John Gribbin. The Science of His Dark Materials. London, Hoddor Children's Books, 2003.

Pjotr van Lenteren, Een assortiment blauwe plekken. In: de Volkskrant, 5-12-2003.

Anna van Praag, ‘Ik geloof niet in wonderen.’ In: Trouw, 13-9-2003. (interview)

67 Lexicon jeugdliteratuur
februari 2005