Lexicon van de jeugdliteratuur

Protestants-christelijke jeugdboeken

door Marten Heijs

De religie heeft vanaf het begin van de geschiedenis van de jeugdliteratuur invloed gehad op het kinderboek. Het geloof is het uitgangspunt geweest van veel schrijvers en zo is de verzuiling van de samenleving ook terug te vinden in de jeugdliteratuur. In historisch opzicht is het belang van het protestants-christelijk jeugdboek echter altijd groter geweest dan het belang van de Rooms-Katholieke kinderboeken.

De eerste kinderboeken met een religieuze boodschap verschenen in de 17e eeuw in Engeland. Het waren piëtistische kinderexempelen; levensbeschrijvingen van kinderen, compleet met naam, geboorte- en sterfdatum. Vast thema in zo'n exempel was de bekering van het kind. Omdat die bekering vaak op het sterfbed plaatsvond, werden deze exempelen ook wel omschreven als ‘sterfbeddenliteratuur’. Doel van het exempel was het bevorderen van de religieuze rijpheid van het kind. In Nederland werd het genre beoefend door onder anderen Jacobus Koelman (1699) en Wilhelmus Eversdijk (1800).

Het Réveil

Het exempel kan als een voorloper van de eerste Nederlandse protestants-christelijke jeugdboeken worden beschouwd. Deze verschenen halverwege de 19e eeuw. In die tijd deed de hervormingsbeweging Het Réveil zijn invloed binnen het protestantisme gelden. Het Réveil verzette zich tegen de denkbeelden van De Verlichting en wees op de idee van de erfzonde en het belang van de persoonlijke bekering.

Een van de dingen die Het Réveil deed om de jeugd te bereiken, was het instellen van zondagsschooltjes. In dezelfde tijd ontstonden overal in Nederland de eerste christelijke basisscholen. Vanuit deze onderwijsvormen kwam de vraag naar protestants-christelijke jeugdboeken.

De eerste die in die behoefte trachtte te voorzien was Ds. J. de Liefde. In 1845 publiceerde hij De diligence of de reis naar de stad der erfenis. Het was het eerste protestants-christelijke jeugdboek in een lange reeks. De zondagsschoolverenigingen traden aanvankelijk als uitgevers op. Een van de velen die in het spoor van De Liefde ging schrijven, was Eduard Gerdes (1821-1898). Hij was verantwoordelijk voor ongeveer 250 titels.

Andere auteurs uit de beginjaren waren A.J. Hoogenbirk, P.J. Kloppers en Betsy (pseudoniem van B. de Heer).

Het Réveil had een grote invloed op de eerste protestants-christelijke jeugdboeken. De belangrijkste thema's - de zondige aard van de mens, bekering, aan de bijbel ontleende deugden - vonden hun oorsprong in de geloofsopvattingen van Het Réveil. In de verhalen over het voorbeeldige kind dat een volwassene in de leer onderricht, leefde de sfeer van de 17e-eeuwse exempelen voort. Daarnaast kregen de lezers in inleidingen en nawoordjes aanwijzingen voor de manier waarop zij dienden te leven. De auteurs leken zich nauwelijks aan het kind aan te passen; de stijl was bijzonder hoogdravend en de verhalen waren gelardeerd met lange bijbelteksten.

Het ontoegankelijke taalgebruik van de meeste auteurs werd ook in recensies, die in allerlei protestants-christelijke blaadjes verschenen, gesignaleerd. De belangrijkste kritieken kwamen van een commissie die onder de naam Jachin (Jachin: Hebreeuws voor Hij stelt vast) bundels recensies uitgaf. De commissie Jachin, gevormd door onderwijzers en dominees, begon in 1885 met haar werk. Naast recensies schreven de commissieleden ook beschouwingen over jeugdliteratuur. De commissie stimuleerde velen tot schrijven. Ook trachtte de commissie de auteurs te bewegen tot een meer kindgerichte aanpak, zowel qua stijl als onderwerpskeuze. Het uitgangspunt moest echter altijd Gods woord zijn. Van daaruit, zo schreef commissievoorzitter J.A. Tazelaar in een van Jachins' bundels, zouden de auteurs kunnen schrijven over de zegen van het christelijk familieleven, over vaderlijk gezag, moederlijke godsvrucht en kinderlijke gehoorzaamheid, over karakterdeugden en andere, aan de bijbel ontleende zaken.

Hoewel de stijl in veel kinderboeken na 1880 vereenvoudigde, waren er maar weinig auteurs die dergelijke thema's in een kindgericht geschreven boek konden verwerken. Doordat de schrijvers een belangrijke rol aan het geloof toekenden, werd in de meeste boeken het verhaal naar de achtergrond verdrongen.

1900-1970

Aan het begin van deze eeuw ontstond binnen de opvoedkunde de ‘Vom-Kinde-Aus’-beweging. Deze beweging ging uit van de idee dat men niet in het kind mocht brengen wat het zelf niet uitdroeg. Alleen wat het kind zelf ten toon spreidde mocht begeleid worden. Men veronderstelde een vrolijke en onbezorgde leefwereld bij het kind waar leed en zorgen niet in voorkwamen. In opvoeding en jeugdliteratuur mocht het kind niet met de problemen uit een andere, volwassen wereld geconfronteerd worden.

De denkbeelden van de ‘Vom-Kinde-Aus’-beweging hadden grote invloed op het algemene jeugdboek. Zo veranderde Brave Hendrik in een deugniet met een hart van goud. De protestants-christelijke auteurs weerlegden de denkbeelden van de ‘Vom-Kinde-Aus’-beweging. Men wilde het kind gewennen aan de scherpe lijnen der realiteit. De religieuze vorming bleef hun enige uitgangspunt en daarin stond de zondige aard van de mens nog steeds centraal. Toch werkte het ‘Vom-Kinde-Aus’-denken ook door in de protestants-christelijke jeugdliteratuur. Dat werd voor het eerst duidelijk in de boeken van W.G. Van de Hulst.

Van de Hulst debuteerde in 1907 met Willem Wijchertsz., Jaap Holm en z'n vrinden (1910) en Peerke en z'n kameraden (1919) werden zijn bekendste werken. Het nieuwe in het werk van Van de Hulst was dat hij zich in thematiek en stijl aanpaste aan de belevingswereld van het kind. Het geloof was wel zijn uitgangspunt maar Van de Hulst zag ook in hoe belangrijk een goed verteld verhaal was. Het geloof vormde een wezenlijk onderdeel van zijn boeken. Van de Hulst wist het opgelegde karakter en de belerende toon die het protestants-christelijk jeugdboek tot dan toe hadden gekenmerkt, te vermijden.

Van de Hulst was binnen de protestants-christelijke jeugdliteratuur een belangrijk vernieuwer. Onder zijn invloed probeerden steeds meer auteurs kindgericht te schrijven en het religieuze aspect op een natuurlijke manier in hun verhalen te verweven. In de eerste helft van deze eeuw verwierf het protestants-christelijk jeugdboek zich een duidelijke plaats binnen de jeugdliteratuur. Naast Van de Hulst was Anne de Vries een toonaangevend schrijver.

De thematiek van de boeken - die aanvankelijk uitsluitend aan de bijbel ontleend werd - werd in de eerste dertig jaar van deze eeuw algemener. Toch bleef de religie een duidelijk stempel op de verhalen drukken. De meeste van de boeken spelen in een wereld waarin de helden Christenen en de schurken heidenen zijn; een wereld waarin het kwaad zijn grenzen kent. Het zonde- en vergevingsmotief bleef een belangrijk thema: de hoofdpersoon - vaak de belichaming van de deugd - begaat in het vuur van het spel of onder invloed van verkeerde vrienden, toch nog een zonde. Na een periode van gewetenswroeging biecht het kind zijn falen bij de ouders op, waarna tot besluit van het verhaal een gezamenlijk gebed om vergeving volgt.

In andere boeken werd het speelse en vrolijke kind, dat met Van de Hulst's Jaap Holm zijn intrede in het protestants-christelijke jeugdboek deed, geconfronteerd met beproevingen van God, zoals armoede en ziekte. Soms kwam de dood ter sprake, opge-

vat als het eind van het aardse ongemak en het begin van de hemelse zaligheid. Daarnaast verschenen de bekeringsgeschiedenissen en de zendelingenverhalen, de laatste voornamelijk spelend in de Nederlandse koloniën. De oorlogsboeken gingen aanvankelijk vooral over de Tachtigjarige Oorlog en na 1945 over de Tweede Wereldoorlog.

Hierin trad tot in de jaren zeventig maar weinig verandering op. Wel schoof in het werk van een aantal schrijvers de religie wat naar de achtergrond. Auteurs als K. Norel en T. Veenstra verwerkten nog wel zaken als gebed en kerkgang in hun boeken, maar schreven verder vrij neutrale verhalen. Anderen, bij voorbeeld H. te Merwe (pseudoniem van N. Heiner), P. de Zeeuw Jgzn. en later Piet Prins (pseudoniem van P. Jongeling), bleven de religie een prominente plaats in hun boeken toekennen. Zo ontstonden, vanaf de jaren vijftig, grote inhoudelijke verschillen binnen de protestants-christelijke jeugdliteratuur.

Anne de Vries en W.C. van de Hulst bleven na de oorlog de bekendste schrijvers. Ook binnen de totale jeugdliteratuur golden zij als vooraanstaande auteurs. Protestants-christelijke auteurs die zich met hen konden meten bleken er niet te zijn. Na de dood van Van de Hulst en De Vries, respectievelijk in 1963 en 1964, begon de protestants-christelijke jeugdliteratuur snel aan belang in te boeten. Onder invloed van de secularisatie nam het aantal protestants-christelijke schrijvers af. Ook de groep critici binnen de eigen kring slonk. De commissie Jachin werd in 1963 opgeheven.

Na 1970

Toen aan het eind van de jaren zestig het veranderd normbesef begon door te werken in de jeugdliteratuur, werden de verschillen tussen het protestants-christelijke en het algemene jeugdboek steeds groter. De neutrale auteurs stortten zich op tal van taboes. De protestants-christelijke schrijvers beten zich vast in de vredige wereld uit het werk van De Vries en Van de Hulst. De auteurs bleken zich niet met het tijdsbeeld te kunnen verenigen. In veel boeken die na 1970 verschenen grepen de auteurs in thematiek en verhaalsfeer terug naar lang vervlogen tijden. In de uitgeversfondsen werden de herdrukken van oudere boeken steeds belangrijker. Zo groeide een kloof tussen het protestants-christelijke jeugdboek en de belevingswereld van het kind.

De huidige groep protestants-christelijke schrijvers komt hoofdzakelijk uit zeer behoudende kring. Een aantal van hen, zoals W.P. Balkenende en Marianne Verhaagen, schrijft vrij vlakke verhalen waarbinnen het geloof een belangrijke rol speelt. Vaak maakt het een opgelegde indruk. De meeste boeken spelen in een

hedendaagse setting maar ademen de sfeer van de jaren vijftig of eerder uit. De verhalen krijgen er een vrij onwaarschijnlijk karakter door.

Andere auteurs verzetten zich in hun boeken tegen, wat men noemt, ‘de geest van het moderne denken’. Men neemt stelling tegen onder andere drugs, popmuziek en ‘valse’ godsdiensten. De lezers worden nadrukkelijk gewaarschuwd tegen het verderf van deze tijd. De hoofdpersonen in deze boeken zien met ontzetting hoe het verval toeslaat en trekken ten strijde tegen het kwaad. De geloofsoverwegingen zijn vaak belangrijker dan het verhaal. In dat verband past de opmerking van een schrijfster als Else Vlug, dat zij zich meer evangeliste dan schrijfster voelt. In die zin zijn de hedendaagse protestants-christelijke jeugdboeken te vergelijken met de allereerste, uit de vorige eeuw.

De nieuwe schrijvers richten zich uitsluitend op de eigen kring en de toon van de recent verschenen werken maakt dat de protestants-christelijke jeugdliteratuur zelden buiten die kring gewaardeerd wordt. Het protestants-christelijk jeugdboek is daardoor duidelijk een marge-verschijnsel geworden.

Bibliografie

19 Lexicon jeugdliteratuur
februari 1989