Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Jan Procházka

door Jos Staal

Jan Procházka werd in 1929 geboren als zoon van een keuterboer in Moravië, Tsjechoslowakije. Na de Tweede Wereldoorlog doorliep hij de hogere landbouwschool; hij was daarna jarenlang werkzaam bij de landbouwkundige afdeling van de communistische jeugdbond. In 1956 verscheen Rok živote, zijn eerste boek, dat was gebaseerd op zijn ervaringen bij de jeugdbond en waarin de lotgevallen worden beschreven van enkele jonge mensen bij de grenskolonisatie vlak na de oorlog.

Vanaf 1958 wijdde Procházka zich volledig aan de literatuur. In 1960 had hij groot succes met de novelle Zelené obzory. Inmiddels was hij werkzaam bij de Barrandov-filmstudio; in 1962 werd hij benoemd tot leider van de afdeling jeugdfilm; er stonden toen al drie jeugdboeken en zes filmscenario's op zijn naam.

In 1962 werd Procházka lid van het Centrale Comité van de Tsjechoslowaakse communistische partij, waarvan Dubcek in die tijd eerste secretaris was. In 1963 werd hij ook lid van het Centrale Comité van de schrijversbond. Doordat hij steeds bleef vragen om meer vrijheid, raakte hij in 1967 de meeste van zijn functies kwijt. Toen Dubcek aan de macht kwam kreeg hij nieuwe kansen, maar na de inval van de Russen raakte hij opnieuw in discrediet. Hij werd uit de partij gestoten, zijn boeken mochten niet meer worden verkocht, zijn scenario's werden niet langer verfilmd, hij werd onderworpen aan verhoren. Gedesillusioneerd overleed hij in 1971.

Jan Procházka heeft in het buitenland vooral bekendheid gekregen als schrijver van kinderboeken. Voor Leve de republiek ontving hij de Deutsche Jugendbuchpreis; Lenka werd in 1974 bekroond met een Zilveren Griffel.

Jan Procházka was getrouwd en had drie dochters.

[pagina 2]

Werk

Jan Procházka was overtuigd socialist. Zijn eerste boeken zijn tamelijk conformistisch en verschillen nauwelijks van wat in die tijd als socialistische literatuur gangbaar was. Soms nam hij het socialisme wat al te letterlijk; de Tsjechoslowaakse kritiek vond zijn debuut Rok živote zelfs ‘te geëngageerd’. Toen Procházka inzag dat er een groot verschil bestond tussen de theorie en de praktijk van het socialisme, stak hij zijn kritiek niet onder stoelen of banken. Een voorbeeld hiervan is zijn laatste werk, Ucho (Het oor), een verhaal dat in Tsjechoslowakije verboden was en daar de ronde deed in afschriften. In 1976 werd het in de Bondsrepubliek gepubliceerd. Het is het beklemmende verhaal van een hoge politieke functionaris, die zich omsingeld waant door agenten van de geheime politie en overal ‘oren’ (verborgen afluisterapparatuur) ontdekt.

De belangrijkste thema's van Procházka's jeugdboeken zijn: vrijheid, onafhankelijkheid, liefde, - in het bijzonder dierenliefde. Van dierenliefde is sprake in onder andere Leve de republiek, Lenka en De jongen die durfde. In dit laatste boek, eigenlijk een kerstverhaal, kopen de beheerder van een zwembad en zijn zoontje Mirko een karper. 's Nachts gaat de jongen uit bed en brengt de karper naar het zwembad om hem te redden van de feesttafel.

Uit het werk van Procházka spreekt een grote liefde voor de natuur. Zijn afkomst als boerenzoon is daar ongetwijfeld niet vreemd aan. Zijn stijl is zakelijk, zonder literaire opsmuk. Het valt duidelijk te merken dat veel van zijn boeken uit scenario's zijn voortgekomen: de verhalen zijn erg beeldend en Procházka maakt veelvuldig gebruik van verhaaltechnieken, ontleend aan de film. De verhalen zijn scenisch van opbouw en de gebeurtenissen worden beschreven als door het oog van een camera. De jongen die durfde begint met een totaalbeeld van het drukke Wencelausplein in Praag. Na enige tijd wordt de aandacht gericht op het aan het plein gevestigde warenhuis. Na opnieuw een totaalbeeld, ditmaal van winkelende mensen in het warenhuis, concentreert alle aandacht zich op een jongen bij een bak met karpers. Dan pas begint het verhaal echt.

De hoofdfiguren in Procházka's jeugdboeken zijn veelal eenlingen: onafhankelijke, zelfbewuste kinderen die zich weinig aantrekken van hun doorgaans strenge, bemoeizuchtige ouders. ‘Een volwassen vijftienjarige moet zich [...] niet als een minderwaardig wezen bij de hand laten nemen. Vaders en moeders moeten hun beschermende vleugels niet langer meer over hen uitspreiden. Het is niet goed, zich de weg in het leven [...] door anderen te laten effenen,’ schreef Procházka eens in een artikel in Rudé Pravo.

In veel van Procházka's boeken is de hoofdfiguur een jong meisje. Procházka geldt als een vernieuwer van het genre meisjesboeken. Hij is wars

[pagina 3]

van de gebruikelijke clichés: de meisjes in zijn boeken zijn eigenzinnige wezens op weg naar de volwassenheid; niet zelden speelt de seksuele ontwikkeling van de meisjes in het boek een belangrijke rol. Vaak worden ze geplaatst tegenover iets dat zwak is; in Lenka is dat een paard, in Jitka een jongen in een rolstoel.

De volwassenen in de boeken van Procházka hebben in het algemeen weinig begrip voor het onafhankelijke optreden van de kinderen. Het lijkt wel of ze niet kunnen geloven dat zulk gedrag bij de kinderen mogelijk is; in ieder geval wordt het niet gewaardeerd.

Leve de republiek

Het verhaal speelt tijdens de Tweede Wereldoorlog; de Duitsers trekken zich terug, de Russen zijn in aantocht. De twaalfjarige Oli moet het paard van de familie in veiligheid brengen; terugtrekkende Duitsers maken hem het paard echter afhandig. Oli is radeloos. Hij durft nauwelijks naar huis, de verhouding met zijn vader is toch al niet zo goed, hij krijgt regelmatig slaag. Zijn enige vriend is de nogal eenzelvige Cyril Vitlich. Op weg naar huis ziet Oli hoe Cyril door de dorpsbevolking gestenigd wordt, omdat hij zou hebben gecollaboreerd met de Duitsers.

Leve de republiek gaat over vriendschap, vrijheidsdrang, dierenliefde en over de onbegrijpelijke wreedheden die mensen elkaar aandoen. Het verhaal wordt verteld vanuit het perspectief van Oli, die de gebeurtenissen waarneemt zonder politiek onderscheidingsvermogen; daarvoor is hij nog te jong. De steniging van Cyril is voor hem onbegrijpelijk. Wat collaboratie is weet hij niet. Het boek lijkt een pleidooi voor een radicaal humanisme dat leed in welke vorm dan ook onvoorwaardelijk afwijst. Veel critici vroegen zich echter af of jonge lezers die boodschap zouden begrijpen; volgens hen zou het boek allereerst gelezen worden als een spannend oorlogsverhaal.

[pagina 4]

Milena

Milena is de zestienjarige dochter van een hoteleigenaar. In het hotel verblijven mannen die in de omgeving boren naar tin. Onder hen is Gaba, een dertigjarige gescheiden man die met veel getrouwde vrouwen uit de buurt een verhouding heeft. Milena wordt verliefd op Gaba. Eerst neemt hij haar niet serieus, maar dan merkt hij dat ze een jonge vrouw is geworden.

Procházka beschrijft het proces van de seksuele ontwikkeling van Milena heel behoedzaam. Aanvankelijk heeft ze helemaal niet in de gaten dat ze verliefd is op Gaba. Ze idealiseert hem. Als het haar duidelijk wordt dat ze voor Gaba niet meer is dan een zoveelste verovering, wordt ze afstandelijker en uiteindelijk blijkt ze sterker, volwassener dan hij. Aan het eind van het verhaal vertrekt ze naar Praag om daar te gaan studeren, een inmiddels echt verliefde Gaba achterlatend.

Bibliografie

Kinderboeken

Uit Povřdky o detech (1964): De jongen die durfde. Uit het Tsjechisch vertaald door Miep Diekmann en Erie Spoelstra. Met illustraties van Frans Haacken. 's-Gravenhage, Leopold, 1975.

At' zije republika (1965): Leve de republiek. Uit het Tsjechisch vertaald door Magda van Emde Boas-Starkenstein en W. Wielek-Berg. Met illustraties van Veronica van Vliet. 's-Gravenhage, Leopold, 1971. (In 1966 herdrukt onder de titel Ze schieten op mij en m'n paard)

Uit Tři panny a Magdaléna (1966): Magdalena. Uit het Tsjechisch vertaald door Maya de Vries. 's-Gravenhage, Leopold, 1984.

Uit Tři panny a Magdaléna (1966): Jitka. Uit het Tsjechisch vertaald door Magda van Emde Boas-Starkenstein en W. Wielek-Berg. 's-Gravenhage, Leopold, 1978.

Uit Tři panny a Magdaléna (1966): Milena. Uit het Tsjechisch vertaald door Erie Spoelstra en Miep Diekmann. 's-Gravenhage, Leopold, 1976.

Divoké prézdniny (1967): Lenka. Uit het Tsjechisch vertaald door Magda van Emde Boas-Starkenstein en W. Wielek-Berg. 's-Gravenhage, Leopold, 1973.

Naše bláznivà rodina (1968): Wat een gekke familie. Uit het Duits vertaald door W. Wielek-Berg. Met illustraties van Frans Haacken. 's-Gravenhage, Leopold, 1973.

Der alte Mann und die Tauben (1981): De oude man en de duiven. Uit het Duits vertaald door Vertaalgoep administratief centrum Bergeijk. 's-Gravenhage, Leopold, 1983. (Titel en jaar van oorspronkelijke Tsjechische uitgave zijn niet bekend)

Over Jan Procházka

Fred de Swert, Jan Procházka. In: Jeugdboekengids, nr. 10 (1974).

Dolf Verroen, Een schijnvertoning op leven en dood. In: Bzzlletin, nr. 36 (1976).

Marijke van Raephorst, Het vrijheidsideaal van Jan Procházka. In: Verkenningen op het gebied van jeugdliteratuur, jaargang 8 (1977-1978), nr. 7.

K.H. Klimmer, Jan Procházkas Buch ‘Es lebe die Republik’ im Urteil seiner Leser. In: Das gute Jugendbuch, jaargang 27 (1977), nr. 3.

Marijke van Raephorst, Leven in vrijheid en het andere kinderboek. In: Elseviers Magazine, 3-3-1979.

Mojmír Grygar, Jan Procházka. In: Raster, nr. 14 (1980).

8 Lexicon jeugdliteratuur
augustus 1985