Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Otfried Preussler

door Herman Tromp

Otfried Preussler werd op 20 oktober 1923 geboren in Reichenberg, een stad in het huidige Oost-Duitsland. Hij werd onderwijzer, maar door de oorlog kwam voorlopig weinig van lesgeven terecht. Als soldaat aan het oostfront werd hij in 1944 krijgsgevangen gemaakt. Pas in 1949 kwam hij vrij en kon hij terug naar zijn familie, die inmiddels naar West-Duitsland was verhuisd. Als bagage nam hij een degelijke kennis mee van de Russische volksverhalen.

Hij vatte zijn beroep van onderwijzer op en gaf geruime tijd les. In zijn vrije tijd schreef hij hoorspelen, een paar lekespelen en een theaterstuk. Thuis en op school las hij door hemzelf geschreven sprookjes voor. Door de positieve reacties gestimuleerd, stuurde hij een paar van die verhalen op naar een uitgever. Tot een publikatie kwam het niet omdat sprookjes zichzelf overleefd zouden hebben.

In 1956 verscheen zijn eerste kinderboek bij een andere uitgever: Der kleine Wasserman (De kleine waterman). Het jaar daarop kreeg het een eervolle vermelding bij de Deutsche Jugendbuchpreis. Zijn volgende boek, Die kleine Hexe (De kleine heks) uit 1957 stond een jaar later op de Auswahlliste van de Jugendbuchpreis. Preussler koos vervolgens voor een full-time schrijverschap.

Vrijwel al zijn boeken halen hoge oplagen. De waardering voor zijn werk blijkt uit het aantal onderscheidingen, dat hij voor zijn werk kreeg. In Nederland ontving hij twee Zilveren Griffels. In 1972 voor De avonturen van sterke Wanja, een jaar later voor Meester van de zwarte molen. Voor dat boek ontving hij ook de Hans Christiaan Andersenprijs en de

[pagina 2]

jeugdboekenprijs van de universiteit van Padua.

Ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardig verscheen een feestbundel met een tiental artikelen over aspecten van zijn werk. Ze getuigen allemaal van een grote bewondering voor het werk van Preussler.

Werk

Het gigantische succes van Preussler is vooral te danken aan zijn fantasie. Daarmee creëert hij steeds opnieuw een wereld waar jonge lezers kunnen spelen, waarin ze hun wereld kunnen spiegelen. Uit zijn eigen jeugd herinnerde hij zich hoe leuk hij fantasieverhalen vond. Met zijn vader trok hij toen regelmatig de bergen in en overnachtte dan in berghutten. Daar vertelde men elkaar verhalen over heksen, weerwolven en watermannen. In zijn eerste boeken gaat hij uit van die verhalen.

De kleine waterman waar Preussler over vertelt lijkt heel sterk op een gewoon jongetje. Hij haalt de gewone kwajongensstreken uit en ontdekt de wereld. Het verschil is dat hij onder water woont in een huisje van rietstengels en dat hij zwemvliezen tussen zijn vingers heeft.

De kleine waterman komt soms aan land. Mensen vindt hij maar zielig, omdat zij niet onder water kunnen leven. Maar als hij zelf te lang boven water blijft, krijgt hij droge voeten en moet hij in bed blijven. Op deze manier worden fantasie en werkelijkheid met elkaar gecombineerd.

Toen Preussler in 1956 De kleine waterman publiceerde bestond in Duitsland geen fantasie-traditie. Er werd zelfs op neergekeken. Toch weeft Preussler als vanzelfsprekend allerlei vormen van fantasie in zijn eerste boek. Het fantastische element in Preusslers werk is daarna steeds sterker geworden, tot het in Meester van de zwarte molen zijn top bereikt.

In De kleine heks is de hoofdpersoon 127 jaar oud. Ze wil graag worden toegelaten tot het grote feest van de heksenclub, maar moet dan eerst bewijzen dat ze een echte heks is. Dat is heel moeilijk, omdat ze een jaar lang uitsluitend goede daden verricht heeft. Dus moet ze voor de heksenraad verschijnen.

Ook in dit boek wordt een fantasiewereld opgebouwd, die nauw verbonden is met de dagelijkse werkelijkheid. De kleine heks leert bijvoorbeeld om te gaan met gevoelens als kwaadheid, ongeduld en medelijden. Ze leert bovendien de betekenis van begrippen als hulpvaardigheid en vriendschap. Omdat die fantasiewereld nooit als het tegengestelde van onze wereld wordt afgeschilderd, kan de lezer zich ondanks het leeftijdsverschil identificeren met de hoofdpersoon en daardoor hetzelfde leren als zij.

De beelden die Preussler gebruikt zijn meestal niet origineel. In De Avonturen van sterke Wanja maakt hij bijvoorbeeld veelvuldig gebruik van

[pagina 3]

hem bekende sprookjesmotieven en Russische volksverhalen. Maar hij verandert ze en combineert ze.

Preussler maakt gebruik van fantasieën die structureel van aard zijn. Het begrip fantastisch duidt op een verbeelding van een werkelijkheid, waarin niets logisch geordend lijkt. Een verbeelding ook waarbij allerlei symbolische beelden en motieven als in een spel steeds opnieuw worden gerangschikt, gevarieerd en gecombineerd. De samenvoeging van al die heterogene elementen vormt het belangrijkste structuurprincipe.

Meester van de zwarte molen staat bijvoorbeeld vol symbolische beelden en uit de wereldliteratuur bekende motieven. Een Faust-, Wodan- en Messiasmotief in combinatie met het magische getal twaalf en het pentagram als duivelsteken vormen de bouwstenen van een buitengewoon spannend fantasieverhaal.

De avonturen van sterke Wanja

Dit is een variant op het sprookje van de luilak. Wanja is zo'n luie boerenzoon die op een morgen het bos ingaat om berketakken te zoeken. Hij ontmoet een blinde oude man die hem voorspelt dat hij eens tsaar zal worden. Hij moet daarvoor eerst zeven jaar op de kachel luieren met zeven zakken zonnepitten als voedsel en zeven schapevachten als matras.

[pagina 4]

Zo'n kachel was in Rusland een grote verhoogde vuurplaats, waar het hele gezin sliep. Wanja voert de opdracht uit, ook al wordt hij ermee gepest.

Na die periode van zeven jaar is hij heel sterk geworden, lichamelijk en geestelijk. Dan begint hij aan een moeilijke tocht naar het land van de Witte Bergen. Hij bevrijdt arme boeren van monsters en ellende, verslaat een groene duivel, een beruchte rover en een enge knekelheks. Zo wint hij door zijn moed en eerlijkheid het vertrouwen van de tsaar en mag hij met diens dochter trouwen.

Dit verhaal heeft Preussler aangekleed met allerlei figuren uit Russische volksverhalen. In het zo ontstane nieuwe sprookje wordt een duidelijke les verwerkt: Wanja heeft zijn doel bereikt door zich hulpvaardig en vastberaden te tonen.

Meester van de zwarte molen

Een oud volksverhaal vormde de basis voor dit boek. Preussler had, toen hij een jaar of twaalf was, een oude sage in de boekenkast van zijn vader gevonden. Hoofdpersoon was een molenaarsleerling die Krabat heette. Twintig jaar later vond hij tot zijn verrassing dat er nog andere verhalen over Krabat bestonden. Daarin is Krabat ouder en beleeft hij avonturen die lijken op die van baron von Münchhausen. Preussler heeft tien jaar lang geprobeerd die twee verhalen tot één geheel te verwerken. Uiteindelijk heeft hij ervoor gekozen de latere verhalen als dromen op te nemen in het oudste verhaal.

De 14-jarige bedeljongen Krabat wordt in een droom opgeroepen zich te melden bij een molen. Dat blijkt een plaats te zijn, waar de molenaar zijn twaalf gezellen onderwijst in de zwarte kunst. Elk jaar in de oudejaarsnacht sterft één van de gezellen: de rente die de meester moet betalen voor zijn contract met de duivel.

Aan het eind van het derde jaar is Krabat de beste leerling en daarmee voorbestemd te sterven. Hij ontdekt dat hij alleen gered kan worden door een meisje dat oprecht van hem houdt. Andere jongens hadden dat ook al wel geprobeerd, maar steeds was de meester erachter gekomen welk meisje het betrof. Krabat weet het samen met een vriend slimmer aan te pakken, zodat de witte magie van de liefde ten slotte de zwarte overwint.

Dit boek is heel spannend, in een suggestieve taal geschreven. Als in al zijn andere boeken zit ook in Meester van de zwarte molen een les opgesloten: de overwinning van de liefde is er één op het egoïsme. Maar dat niet alleen: vriendschap en wilskracht zijn daarbij noodzakelijke voorwaarden.

Waardering

De kritiek op De kleine waterman was kort na het verschijnen van de Nederlandse vertaling vrijwel zonder uitzondering welwillend. Zo

[pagina 5]

schreef de Leeuwarder Courant: ‘Wie zijn kinderen wil leren dat lezen kan betekenen: ontdekkingsreizen maken in jezelf en alles wat de wereld en de mensen werkelijk te bieden hebben, laat Pinkeltje links liggen en kiest om voor te lezen een boek als De kleine waterman en misschien later Preusslers prachtige heldenverhaal voor ongeveer tienjarigen Sterke Wanja om ze dan later zijn meesterwerk De meester van de zwarte molen cadeau te doen, als ze op het punt zijn aangeland van het onderzoeken wie je zelf bent en wat er in dit leven werkelijk belangrijk is.’

Over De avonturen van sterke Wanja zijn de kritieken enthousiast: ‘een romantisch boek, goed geschreven en goed vertaald’ (De Telegraaf). Naast één recensie, die spreekt van een ‘zwaar op de hands Duits boek met een wel interessant idee’ zijn de besprekingen van Meester van de zwarte molen allemaal lovend: ‘Met vaart en groot vakmanschap (ook in taal) gaat de auteur naar de geweldige climax’ (Hervormd Nederland), ‘De originaliteit van het gegeven maakt het boek ook voor een veellezer uiterst boeiend’ (nrc-handelsblad) en ‘Het getuigt van groot schrijversschap om in een zich steeds herhalende geschiedenis de spanning op te voeren’ (Levende Talen).

Bibliografie

Niet in het Nederlands vertaalde boeken

Bei uns in Schulda (1958), Die dumme Augustine (1972), Jahrmarkt in Bummelbach (1973), Das Märchen von Einhorn (1975), Der goldene Brunnen (1975), Die Glocke von grünen Erz (1976), Die Flucht nach Ägypten (1978) Pumphutt und die Bettelkinder (1981), Hörbe und sein Freund Zwottel (1983), Kindertheaterstücke (1985), Der Engel mit der Pudelmütze (1985).

In het Nederlands vertaalde boeken

Der kleine Wassermann (1956): De kleine waterman. Vertaald door Margreet Bruijn. Met illustraties van Winnie Gayler. Amsterdam. Ploegsma 1958. (Herziene editie Rotterdam, Lemniscaat 1978.)

Die kleine Hexe (1957): De kleine heks. Vertaald door M. van Marwijk Kooy. Met illustraties van W. Gayler. Utrecht, Het Spectrum 1962. (Herziene editie Rotterdam, Lemniscaat 1979.)

Thomas Vogelschreck (1959): Floris de vogelverschrikker. Vertaald door R. de Bruïne. Met illustraties van R. Slinger. Bussum, Van Holkema en Warendorf 1976.

Der Räuber Hotzenplotz (1962): Rover Hosseklos en de gestolen koffiemolen. Vertaald door C. Macrander. Met illustraties van T. Schinkel. Haarlem, Holland 1978.

Das kleine Gespenst (1966): Het spookje. Vertaald door L. Luurma. Met illustraties van I. Schubert en D. Schubert. Den Haag, Van Goor 1969. (Herziene editie Rotterdam, Lemniscaat 1980.)

Die Abenteuer des starken Wanja (1968): De avonturen van sterke Wanja. Vertaald door W.I.C. Royer-Bicker. Met illustraties van H. Holzing. Rotterdam, Lemniscaat 1971. (Latere drukken onder de titel Sterke Wanja.)

Neues vom Räuber Hotzenplotz (1969): Rover Hosseklos en de brief in de fles. Vertaald door E. Wenckebach-Van der Hoeven. Met illustraties van T. Schinkel. Haarlem, Holland 1979.

[pagina 6]

Krabat (1971): Meester van de zwarte molen (Krabat). Vertaald door W.I.C. Boyer-Bicker. Rotterdam, Lemniscaat 1972.

Hotzenplotz 3 (1973): Rover Hosseklos en het zuivere geweten. Vertaald door L. van Delft. Met illustraties van T. Schinkel. Haarlem, Holland 1979.

Hörbe mit dem grossen Hut (1981): Wobbe met de wondermuts. Vertaald door L. Luurma. Met illustraties van I. Schubert en D. Schubert. Rotterdam, Lemniscaat 1982.

Over Otfried Preussler

O. Preussler: Vom kleinen Wasserman und von mir. In: Jugendliteratur, nr. 6, 1957.

G. Brix: Der Erzähler Otfried Preussler; Von der Weckung der Leselust zum Aufbau einer Lesemündigkeit. In: Das gute Jugendbuch, jaargang 23 (1973), nr. 1.

F. de Swert: Over jeugdliteratuur. Tielt, Lannoo, 1977, blz. 353-358.

Heinrich Pleticha (herausg.), Otfried Preussler, Werk und Wirkung; eine Festschrift zum 60. Geburtstag von Otfried Preussler, als Begleitbuch zu der Ausstellung in der Internationalen Jugendbibliothek München. Stuttgart, Thienemann 1983.

Dokumentatie auteurs en illustratoren van jeugdboeken, jaargang 3 (1979), nr. 5. Den Haag, NBLC.

17 Lexicon jeugdliteratuur
juni 1988