Lexicon van de jeugdliteratuur

Niveaulezen

door Annerieke Freeman-Smulders

Niveaulezen is een onderdeel van het leesonderwijs waarbij leerlingen in groepjes het lezen oefenen. Het idee voor deze vorm van lezen is afkomstig van R.M. van den Berg en H.G. te Lintelo die in Individualisering van het leesonderwijs (1977) verschillende deeldoelstellingen hebben geformuleerd, te weten: aanvankelijk leesonderwijs, technisch lezen, ontwikkeling van het leesbegrip en leesbeleving. Het technisch lezen is er op gericht de vaardigheid te vergroten om een onbekende tekst onvoorbereid correct te verklanken. Daartoe worden achtereenvolgens teksten van een steeds hogere moeilijkheidsgraad (avi-niveau) aangeboden, overeenstemmend met de vorderingen van de individuele leerling. avi staat hierbij voor: Analyse van individualiseringsvormen.

Het niveaulezen is indertijd opgezet om de individualisering van het leesonderwijs gestalte te geven. Het klassikale lezen werd vervangen door het lezen in groepjes van vier of vijf leerlingen die op eenzelfde avi-niveau presteren. Voor de docenten leverde dit een makkelijk te hanteren klasseorganisatie op die gebaseerd is op de zelfdiscipline van leerlingen. Tegelijkertijd heeft de docent de zekerheid dat er wordt gelezen.

De avi-niveaus zijn afgeleid van de Leesindex-A formule, waarin de gemiddelde woord- en zinslengte van een tekst als gegevens worden ingevoerd en waarvan de uitkomst de moeilijkheidsgraad aangeeft: hoe langer de woorden en de zinnen, hoe moeilijker de tekst. Deze avi-niveaus worden gebruikt bij boekselectie en bij het toetsen.

Voor het ordenen van de leesoefenstof zijn avi-niveaulijsten verkrijgbaar waarin de leesboekjes gerangschikt staan naar niveau en naar uitgever, met (soms) een summiere aanduiding van de inhoud. Daarnaast zijn er avi-toetskaarten om het technisch leesniveau vast te stellen. Op deze kaarten staat een doorlopende tekst die door de leerlingen hardop onvoorbereid dient te worden gelezen. De docenten beschikken over een schema waarmee zij, op basis van de gemaakte fouten en het leestempo, het niveau van de leerlingen kunnen vaststellen. Naar aanleiding van deze test wordt een niveaugroepje samengesteld en vindt op gezette tijden hergroepering plaats.

In de loop der jaren werden op

een aantal scholen leesmoeders of -vaders ingeschakeld om het lezen in niveaugroepen te begeleiden; soms nemen zij ook de avi-toetsen af.

Geschiedenis

Het niveaulezen raakte snel ingeburgerd. Het bood een nieuwe aanpak en individualiseren was eind jaren zeventig een interessante doelstelling. Het vervangen van het klassikale lezen door het lezen in kleine groepjes, zodat meer leerlingen een beurt kregen, werd door iedereen toegejuicht. De duidelijke structuur van het niveaulezen maakte invoering aantrekkelijk voor docenten. Ook speelde Speerpunt lezen (1985) hierbij een rol. Dit was een cursus die drie jaren bijscholing inhield en waarin tijdens het tweede jaar het technisch lezen volgens het avi-systeem aan de orde kwam. Een aantal scholen ging in die periode alsnog over op het avi-niveaulezen.

Na vijftien jaar is de gebruikswaarde van het avi-pakket door een der auteurs onderzocht. Uit deze analyse bleek dat 42 procent van de scholen (plm. 3600) avi-gebruiker is. Vooral de uitwerkingen voor het technisch lezen zijn ingevoerd. De ervaringen van onderwijsgevenden en schoolleiders zijn positief: zij achten het avi-niveaulezen gebruiksvriendelijk en het draagt bij aan het wegnemen van onzekerheden. Alle Schooladviesdiensten zijn bekend met het bestaan van het avi-pakket, al hebben vele het aangepast aan hun eigen praktijk.

Kritiek

De eerste jaren gold de kritiek voornamelijk de indeling van boeken in avi-niveaus en de daaruit voortvloeiende avi-niveaulijsten. Later bestreek de kritiek een veel breder terrein: het niveaulezen werd door de scholen uit het pakket gelicht zonder dat er aandacht was voor de bedoelde integratie van techniek, begrip en beleving. Dit verwijt treft zeker ook de auteurs van de methode: aanwijzingen hoe die integratie gestalte te geven, ontbreken.

Speerpunt lezen leidde tot hernieuwde kritiek op alle onderdelen van het niveaulezen. De gebruikte leesbaarheidsformule bleek niet tot een duidelijk onderscheid in moeilijkheidsgraad te leiden: in de niveaus vijf, zes, zeven, acht en negen bevinden zich boeken voor lezers van vier tot veertien jaar. Van de docenten wenst 96 procent dan ook een indeling van boeken op leeftijd of jaargroep en daarna pas op avi-niveau.

Een tweede punt van kritiek is de verscheidenheid aan boeken op de niveaulijsten: behalve leesboekjes treft men bijvoorbeeld ook aan: dichtbundels, informatieve boeken, prentenboeken met weinig tekst, triviale of racistische boekjes en slecht taalgebruik. De informatie in de niveaulijsten schiet hierin duidelijk tekort. De Schoolbibliotheekdiensten zijn van mening dat er boekjes op de lijsten staan die ongeschikt zijn voor het niveaulezen: te dik, te weinig tekst, sterk verouderd, onaan-

trekkelijk uiterlijk. Vandaar dat enkele Schoolbibliotheekdiensten keuzelijsten voor het niveaulezen hebben opgesteld met leesboekjes, beoordeeld aan de hand van inhoudelijke en structurele criteria.

Een derde punt van kritiek betreft de toetskaarten. Daarvan is niet duidelijk in hoeverre zij de moeilijkheidsgraad van de leesboekjes van het desbetreffende niveau representeren. Een toetskaart bevat slechts enkele zinnen, die exact in de bij het niveau behorende woord- en zinslengte kunnen worden geschreven, terwijl dit niet geldt voor de leesboekjes in hun geheel. Auteurs passen hun taalgebruik aan, teneinde een gunstig avi-niveau te scoren. Sommigen houden de zinnen kunstmatig kort, waardoor de woordlengte er niet meer zo op aan komt. Dit leidt tot een grote overlap van woord- en zinslengte onderling binnen de niveaus vijf tot en met negen. Een gevolg daarvan is dat er geen duidelijk onderscheid in moeilijkheidsgraad is tussen leesboekjes van verschillend niveau. De koppeling tussen toets- en boekniveau, waarop het niveaulezen is gebaseerd, is nu zelfs dubieuzer dan in de beginjaren, toen de auteurs nog op natuurlijke wijze schreven.

Een vierde punt van kritiek betreft het technisch lezen: het onvoorbereid correct verklanken van een onbekende tekst. De moeilijkheid daarvan is dat leerlingen zich moeten concentreren op het correct uitspreken van woorden en daardoor weinig aandacht hebben voor wat zij lezen. Enig idee over het nut en het plezier van lezen kunnen zij er niet aan ontlenen.

Schoolbegeleidingsdiensten zijn op grond van bovengenoemde punten zeer kritisch geworden ten opzichte van het avi-pakket.

Enig vruchtbaar effect van het niveaulezen (vergeleken met andere manieren om het technisch lezen te verbeteren) is nooit door onderzoek aangetoond. Een recent onderzoek van het cito stelt negatieve effecten van het niveaulezen vast, hetgeen de vraag opwerpt of het wel zin heeft door te gaan met het lezen in homogene groepen.

De oorspronkelijke auteurs (Van den Berg en Te Lintelo) hebben nooit gereageerd op de kritiek op het avi-niveaulezen, noch op de teloorgang van de oorspronkelijke opzet: de integratie van technisch, begrijpend en belevend lezen.

Toekomstmogelijkheden

Er bestaat in Nederland geen algemeen aanvaarde theorie over de beste manier waarop leerlingen hun leesvaardigheid kunnen vergroten, noch is daar de afgelopen jaren onderzoek naar gedaan. Wel wint de gedachte veld dat verwerven van techniek en begrip geïntegreerd zou moeten plaatsvinden. Het huidig niveaulezen is daarvoor ongeschikt: de aandacht ligt teveel op het juist uitspreken van

de woorden. Hardop lezen zou nooit onvoorbereid moeten gebeuren, maar in dienst moeten staan van duidelijk en helder voorlezen. Zelfstandig stillezen is een bekend middel om de leesvaardigheid te vergroten, maar dat is, als onderdeel van het leesonderwijs, min of meer in onbruik geraakt. Voor docenten die gewend zijn aan het strakke regime van het niveaulezen is dit geen aantrekkelijk alternatief. Zolang de leesdidactiek geen duidelijke programma's hiervoor kan presenteren, zal het niveaulezen wel blijven voortbestaan.

Bibliografie

38 Lexicon jeugdliteratuur
juni 1995