Lexicon van de jeugdliteratuur

Top Naeff

door Sylvia Dornseiffer

Top (voluit Anthonetta) Naeff werd op 24 maart 1878 in Dordrecht geboren als dochter van Johan Reinhard Naeff en Anna Cornelia Vriesendorp. Zij groeide op als enig kind in een deftig burgermilieu. Haar vader, een officier, nam zijn jonge gezin mee naar Den Helder en Gorcum en streek uiteindelijk weer neer in Dordrecht. Daar bracht Top Naeff het tot de tweede klas van de Meisjes-hbs. In Gorcum kwam zij op de Meisjes-Mulo terecht, waar ze een matige leerlinge was, die zelfs voor opstellen slechte cijfers behaalde. Desondanks genoot Top in Gorcum; zij tenniste, ging op dansles en maakte kennis met de moderne letteren en het toneel. De herinnering aan die jaren legde zij vast in School-idyllen. Na een jaar jongedameskostschool in Brussel, voegt zij zich bij haar ouders in Dordrecht. In 1897 overleed haar vader en trokken moeder en dochter in bij grootvader. Ondertussen schreef zij meisjesboeken en werd ze al snel een geliefd en populair schrijfster.

In 1904 trouwde zij de arts H.W. van Rhijn. Het huwelijk bleef kinderloos.

Na haar huwelijk schreef zij korte verhalen en romans en was zij tevens als journaliste en redactrice werkzaam bij de Dordtse Courant, de Groene Amsterdammer en tot het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog bij Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Daarnaast gaf zij onder meer lezingen in binnen- en buitenland.

Op 24 maart 1953, op haar 75e verjaardag, werd Top Naeff benoemd tot ereburgeres van Dordrecht. Vier weken na de huldiging, op 21 april, stierf zij aan een hartaanval. In de gevel van haar geboortehuis in Dordrecht werd in 1960 een gedenksteen onthuld.

Werk

Top Naeff is de literatuurgeschiedenis ingegaan als de schrijfster

van School-idyllen, dat in 1900 verscheen en direct veel succes had. Een jaar later publiceerde zij De Tweelingen, in 1903 't Veulen en in 1907 de hekkesluiter In den dop. Opvallend in haar korte verhalen en romans voor volwassenen zijn thema's als de verlaten eenzame vrouw (De stille getuige, 1906), huwelijkstrouw en heimelijke ontrouw (Vriendin, 1920 en Offers, 1932), driehoeksverhoudingen en platonische liefde (Charlotte von Stein, 1921).

Met de roman Voor de poort (1912) werd zij als gelijke geaccepteerd door de literaire wereld. Zij won er vrienden mee als Ary Prins, Johan de Meester en Johan Huizinga. Zelf zegt zij: ‘Toen ik aan Voor de poort begon, liet ik mijn ergste jeugdzonden achter mij, de slordigheden van de meisjesboeken, de overvloedige stippellijntjes van De stille getuige.’

Voor de poort gaat over de onbeantwoorde liefde van een landelijke freule voor een cavallerie-officier. Bij het zoeken naar geluk komt zij niet verder dan de ‘poort’. Het in stilte lijden van de in wezen eenzame mens speelt ook in haar andere belangrijke werk een vooraanstaande rol. In Letje, of de weg naar geluk (1926) doet zij dat op een ironische, soms sarcastische toon. ‘Letje was het kind van mama, papa en oma,’ zo begint de bundel schetsen over het meisje dat omstreeks de eeuwwisseling opgroeit in een verstikkend Hollands kleinsteeds milieu.

Zij verrastte in 1905 haar publiek met haar levensverhaal Zo was het ongeveer. In 1951 ontving zij de Van der Vies-prijs voor haar toneelstuk Zie de maan schijnt.

School-idyllen vertelt over het korte leven van het weesmeisje Jet van Marle. Zij wordt grootgebracht door een humeurige oom en tante. Gelukkig is zij met haar vriendinnen en vrienden. Jet van Marle is een gangmaakster en leeft zich uit op school. De gevolgen blijven niet uit. Pretjes en feestjes gaan voor straf aan haar voorbij en pas na veel soebatten mag Jet, die een prachtige stem heeft, op zangles. Het leven lacht haar toe wanneer haar broer Huug uit de Oost overkomt en Karel van Laer meer dan een goede vriend wil zijn. Juist dan wordt ze ernstig ziek en sterft op haar zeventiende verjaardag.

Net zoals vele meisjes uit die tijd had ook Top Naeff een grote liefde voor de boeken van Louise Alcott. De invloed van de Amerikaanse schrijfster van Little Women is in de Nederlandse meisjesliteratuur voor het eerst duidelijk aanwezig in School-idyllen. Jet van Marle lijkt op Jo March, ook zij is de wildebras met het gouden hart. Toch heeft Top Naeff de door haar bewonderde schrijfster niet klakkeloos nagevolgd: de liefdeloze omgeving waarin Jet opgroeit en haar ontroerende dood zijn nieuwe elementen in het Nederlandse meisjesboek. Bovendien slaagde Top Naeff er als eerste in een min of meer realistisch beeld te geven van het schoolleven.

Top Naeff putte uit de wereld om haar heen; haar stof werd gevormd door de nette burgerij met benepen fatsoensopvattingen. Stammend uit de school van het psychologisch- realisme beschreef zij deze wereld op een traditionele wijze, waarbij zij soms speels en uitbundig (de meisjesboeken), maar veelal ernstig, ironisch of spottend de leegheid en bekrompenheid doorzag. De toon is vaak melancholiek, zo niet pessimistisch; haar personages zijn beperkt, maar levensecht getekend en onderhevig aan emotionele spanningen. De motieven die Top Naeff koos leenden zich hier uitstekend voor: jeugd en dood, onbegrepen gevoelens, versmade liefde en aristocratische beheersing van emoties.

Top Naeff was een ‘vlotte’ schrijfster. Haar vertelkwaliteit kwam tot uiting in eenvoudige, maar goed gebouwde zinnen; harmonieus van klank en ritme en voornamelijk gericht op het teweegbrengen van sfeer en emoties.

Waardering

Bij het verschijnen van School-idyllen juichte de kritiek, hoewel hier en daar de joligheid van het boek een kritische kanttekening kreeg. In 1913 was School-idyllen al toe aan de 8e druk, in 1917 aan de 10e en als enige meisjesboek van Top Naeff wordt het nog steeds verkocht en gelezen. Ook de overige meisjesboeken werden bij verschijnen zeer gunstig ontvangen. D.L. Daalder is zelfs van mening dat het de eerste boeken van betekenis waren voor oudere meisjes in Nederland.

Ook haar werk voor volwassenen werd welwillend ontvangen, alhoewel sommige critici haar ‘liefdeloosheid’, ‘deftigheid’ en ‘burgerlijk vooroordeel’ verweten. Vooral in socialistische kringen verweet men Top Naeff dat zij als schrijfster ronddraaide in dezelfde côterie, die van de deftige burgerij in een kleine oude stad. In de jaren dertig ondervond haar werk veel kritiek van onder anderen Menno ter Braak en Annie Romein-Verschoor.

De laatste schreef in haar studie De Nederlandse romanschrijfster na 1880: ‘Wij noemen de kunst van Top Naeff een spel, een spel van emoties... Zij solidariseert zich met haar personen in smaak, in sympathieën en antipathieën, in fijnzinnigheid, zij vindt hen komisch, zielig, aandoenlijk, maar zij worstelt niet met hun lot.’

Bibliografie

9 Lexicon jeugdliteratuur
oktober 1985