Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Tosca Menten

door Kitty Nooy

Tosca Menten is op 11 december 1961 geboren in de Utrechtse gemeente Woerden. Na het gymnasium en de kunstacademie werkte ze dertien jaar als lerares tekenen en kunstgeschiedenis in het voortgezet onderwijs. Pas na haar dertigste begon ze serieus met schrijven. Dit leidde in 1999 tot haar debuut Villa Mosterd en de wraak van Graaf Gruwel, dat ze zelf illustreerde. Sinds 2003 is ze fulltime schrijfster. In 2012 schreef ze op verzoek van de cpnb het Kinderboekenweekgeschenk.

Haar boek Dummie de mummie en de gouden scarabee won in 2010 de eerste prijs van de Kinder- en Jeugdjury Vlaanderen in de categorie 8-10 jaar. Dummie de mummie en de tombe van Achnetoet kreeg een Pluim van de Senaat van de Nederlandse Kinderjury 2011.

Werk

Tosca Menten wil verhalen schrijven die grappig, spannend en fantasierijk zijn. Door de kolderieke situaties en kleurrijke personages doen haar boeken denken aan die van Roald Dahl, haar grote voorbeeld. Aan bij lezers populaire figuren als Kereltje Kareltje, Vieze Lieze en Dummie de mummie heeft Menten verschillende boeken gewijd.

Haar hoofdpersonen zijn veelal eigenwijs, slim en onafhankelijk. Kareltje is een eersteklas kluns, maar hij vindt met ijzeren logica wel steeds een oplossing voor de problemen die hij veroorzaakt. De ongeveer zesjarige Lieze wordt door haar klas uitgelachen omdat ze nagels spaart. Toch gaat ze onverstoorbaar haar eigen gang. Het feit dat ze ‘vieze Lieze’ wordt genoemd, deert haar niet.

Ollie, het uiltje uit Ollie het uilskuiken vliegt er uit (2000), is ‘achtersteboven’ uit het ei gekropen,

[pagina 2]

heeft hoogtevrees en wil graag een dagdier zijn, omdat hij zo van kleuren houdt. Als zijn vader hem mislukt vindt, loopt Ollie weg. Hij sluit vriendschap met een kikker, die hem leert dat afwijkend gedrag juist goed is. Ook de hoofdpersonen in Mentens boeken voor kinderen vanaf 10 jaar zijn vaak buitenbeentjes vol pit, zelfvertrouwen en strijdlust. Nona uit Operatie Zeer Ernstige Ramp (2005) zit bij een treiterkop in de klas. Als die een stotterend kind pest en iedereen meelacht, klimt Nona op haar stoel en roept luidkeels: ‘Hou op!’. Kaya uit Juffrouw Pots (2008) krijgt te maken met een juf die gemeen is tegen de leerlingen; zelfs het schoolhoofd is bang voor haar. Maar Kaya niet. Op de dag dat juffrouw Pots te ver gaat met het treiteren van Kaya's vriend Simon, smeden de twee een plan om haar terug te pesten. De vriendschap met een ander buitenbeentje zorgt er in deze verhalen voor dat het zwakke personage de kracht vindt om door te gaan. Ollie het mislukte uilskuiken vindt een kikker die ook anders is, de stotterende Niels krijgt hulp van Nora en de dikke, dyslectische Simon heeft steun aan Kaya.

Ouders en docenten zijn er in soorten. Sommigen hebben de pest aan kinderen, anderen zijn juist begripvol, ondersteunend en meelevend. Kaya vraagt thuis en op school volwassenen om hulp, maar krijgt steeds nul op het rekest. Nona's juf daarentegen doet mee in het complot om de pestkop te verslaan, de directeur van de school geeft Nona een boekje met Griekse mythen waaruit ze kan leren dat iedereen een zwakke plek, een achilleshiel, heeft. De aardige volwassenen zijn echter meestal net uitgeschakeld als het eropaan komt, waardoor de kinderen er uiteindelijk toch alleen voor staan. Tom uit Tom Piekepol en de schat van Kartoni (2006) wordt door zijn ouders in een verzorgingstehuis gedumpt als zij op vakantie willen. Samen met meneer Kartoni, die ook in het tehuis woont, gaat hij op zoek naar een schat. Wanneer een dief de schat komt stelen, is meneer Kartoni bewusteloos geslagen en een andere behulpzame volwassene flauwgevallen, zodat Tom er in zijn eentje op af moet.

Verschillende personen in de boeken van Tosca Menten zijn niet zoals ze zich voordoen. Juffrouw Pots bijvoorbeeld is geen vrouw, maar een verklede schurk. In De wraak van Knor (2010) lijkt de opa van Bette Babs een aardige man. Pas later blijkt dat hij zijn kleindochter niet zomaar een varkentje cadeau heeft gedaan: opa wil Knor vetmesten en tot worst vermalen om ‘de worstwedstrijd van de eeuw’ te winnen. De enige die Bette Babs en haar vriendje Tijn kan helpen is slager Smak, een enge man voor wie ze steeds bang zijn geweest, maar die wel heeft geprobeerd om het varken te beschermen. Als Smak

[pagina 3]

door opa in een tuinhuis is opgesloten, kunnen alleen de kinderen Knor nog redden.

In andere verhalen is er voor opa's juist een positieve rol weggelegd. In Kereltje Kareltje (2004) verzint Karel met zijn buurmeisje Sas de leukste spelletjes. Zijn vriendelijke, begripvolle en opgewekte opa steunt hem bij die plannen, zoals een boomvlot bouwen of spelen op een zelfgemaakt muziekinstrument. De opa in Opa's sprookjesogen (2004) heeft weliswaar een ‘rommelhoofd’ en ‘vergeethersens’, maar ook ogen waarmee hij dwergen, kabouters en heksen kan zien. Samen met zijn kleinzoon Pim beleeft hij avonturen in een luchtkasteel. Pims oma ziet niks: als rasechte ‘ongeloverik’ is ze te druk met de gewone wereld.

De verschrikkelijke steen (2007) is zogenaamd door Foppe geschreven. Hij vertelt over zijn tweelingbroer Stef, die nogal klein is en gepest wordt op school. Op een dag krijgt Stef van de dwerg Gneonar een steen waarmee hij macht kan uitoefenen over mensen, dieren en dingen. Eindelijk kan hij afrekenen met de pestkoppen. Gaandeweg wordt Stef steeds gemener. Dit tot verdriet van Foppe, die zijn aardige broer ziet veranderen in een monster. Als ook Foppe in het bezit komt van een magische steen, ontstaat een machtsstrijd. Foppes steen kan mensen groter maken en Stef wil dat zijn

[pagina 4]

broer hem laat groeien. Maar door de macht die hij gekregen heeft, is ook Foppe van karakter veranderd. Hij wil koste wat kost de grootste blijven.

Menten weeft op allerlei manieren humor in haar verhalen. Er zijn grappige personages, zoals meneer Kartoni, die doet alsof hij een garnaal is wanneer de zuster zijn kamer in het verzorgingstehuis binnenkomt. En er zijn grappige situaties, zoals wanneer iemand tijdens een inbraak een scheet laat. Het scabreuze is in de boeken van Menten sowieso een geliefd lachmiddel. Het varkentje Knor laat winden die knallen als een rotje en stinken als een reuzendrol. Uit wraak poept hij in opa's worstmolen en zo ontstaan ‘poepworstjes’. De boeken staan vol woordgrapjes en taalvondsten, van ‘asjemenou, asjemestraks’ tot ‘een gezicht met bulten is geen gezicht’. Geregeld klinken nieuwe scheldwoorden: ‘drilbil, opgezwollen tietvlieg, wandelende drol’. Of zelfverzonnen vloeken, zoals ‘Bomkak Dinges’ en ‘Alle lelijke zwijnen bij elkaar’. Typerend zijn ook de absurde vergelijkingen: ‘Ze was vegetarischer dan een groentewinkel’ en ‘Hij keek alsof hij zou gaan parachutespringen zonder parachute’.

Door de lezers rechtstreeks aan te spreken, voert de auteur de spanning op. ‘Dit hoofdstuk is heel eng. Nu ga je echt griezelen, hoor’. Spanningverhogend werken ook vooruitwijzende zinnen als ‘De volgende dag gebeurde er iets verschrikkelijks’. Ongeloofwaardige situaties krijgen een zweem van waarachtigheid door de mededeling: ‘Als je het niet gezien had, zou je het niet hebben geloofd.’

Dummie de mummie

Dummie is een 4000 jaar oude kindermummie uit Egypte, die door een blikseminslag tot leven is gekomen. Goos en zijn vader hebben hem onder hun hoede genomen, omdat zijn schedel anders door wetenschappers opengezaagd zou worden ‘en dat kon zelfs een dode mummie niet overleven’. Dummie, zoon van een farao, is eigenwijs en driftig, maar ook lief en slim. Goos neemt hem mee naar school, waar hij doorgaat voor een verre neef uit Egypte die als gevolg van ernstige brandwonden altijd geheel is omzwachteld.

Het eerste deel, Dummie de mummie en de gouden scarabee (2009) beschrijft hoe Mummie kennismaakt met Goos en zijn vader en door hen wordt ingewijd in de moderne wereld. In Dummie de mummie en de vloek van Achnetoet (2010) gaat Dummie in zijn geboorteland op zoek naar het graf van zijn vader, de farao. De dood wordt in dit boek van verschillende kanten benaderd: serieus, luchthartig, ontroerend en filosofisch. Dummie wil het liefst bij zijn vader in de gesloten graftombe blijven, maar Goos wil leven. Als het hem gelukt is Dummie weer mee naar huis te

[pagina 5]

krijgen, gaan de vrienden in Dummie de mummie en de sfinx van Shakaba (2011) op zoek naar een wondermiddel om de niet-etende Dummie toch te laten groeien.

Waardering

De boeken van Tosca Menten krijgen over het algemeen een warm onthaal. Critici noemen haar verhalen spannend, vlot verteld, supergrappig, heerlijk ondeugend, boeiend en origineel. Kereltje Kareltje is volgens Sofie Jonckheere ‘een grappig personage dat eenvoudig en raak getypeerd is’. Jan Van Coillie omschrijft Kareltje Kereltje en het boomvlot (2006) als ‘een ode aan de fantasie’ en prijst de levendige dialogen, al verliest de auteur zich volgens hem af en toe wel in ‘een al te opgepept taaltje’.

Katrien Steyaert vindt dat de schrijfster in Tom Piekepol en de schat van Kartoni (2006) nogal eens haar stokpaardjes berijdt: ‘kleurrijke personages en groteske situaties die alleen aan haar op hol geslagen fantasie kunnen zijn ontsproten. [-] Menten probeert wellicht in de voetsporen van haar grote voorbeeld Roald Dahl te treden, maar mist zijn treffende fantasie, spitse humor en zin voor vernieuwing. [-] Toch zullen tienjarigen wellicht genieten van dit lichtvoetige verhaal vol “toeval” en verrassende motieven.’

Elke Vande Velde is vol lof over De verschrikkelijke steen (2007): ‘Wat leuk is aan het boek is dat het echt lijkt alsof een kind van tien jaar het geschreven heeft. Zowel de stijl als het woordgebruik zijn kinderlijk, maar dat is op geen enkel moment storend. [-] Alhoewel er, volgens het hoofdpersonage, verschrikkelijke dingen gebeuren, is het een grappig verteld boek. Er staan leuke vergelijkingen, beschrijvingen en dialogen in.’

Volgens Geertrui Vanhooydonck heeft Menten in Juffrouw Pots (2008) gezorgd ‘voor enkele echt grappige passages, die met een goed gevoel voor timing worden verteld en zelfs de serieuste persoon aan het lachen brengen’.

Vooral de serie rond Dummie de mummie valt bij recensenten in de smaak. Karin Ghonem-Woets over Dummie de mummie en de gouden scarabee (2009): ‘Dit is een boek dat je in één keer wil uitlezen, en dat 251 bladzijden lang zowel spannend als grappig en ontroerend is.’ Harm de Jonge meent dat Dummie is uitgegroeid tot ‘het zinnebeeld van kinderen die anders zijn, die allochtoon zijn, die gepest worden’.

Bibliografie

Jeugdboeken

Villa Mosterd en de wraak van Graaf Gruwel. Met illustraties van Tosca Menten. Amsterdam, Van Goor, 1999.

Ollie het uilskuiken vliegt er uit. Met illustraties van Alja Bronswijk. Amsterdam, Van Goor, 2000.

[pagina 6]

Vriendjes voor altijd. Met illustraties van Jeska Verstegen. Amsterdam, Van Goor, 2003.

De Briezels. Met illustraties van Jeska Verstegen. Leiden, Kids at Work, 2004.

Opa's sprookjesogen. Met illustraties van Jeska Verstegen. Amsterdam, Van Goor, 2004.

Kereltje Kareltje. Met illustraties van Jeska Verstegen. Amsterdam, Van Goor, 2004.

Vieze Lieze. Met illustraties van Jeska Verstegen. Tilburg, Zwijsen, 2005. (Raketjes, kern 10)

Operatie Zeer Ernstige Ramp. Met illustraties van Elly Hees. Houten, Van Goor, 2005.

Kereltje Kareltje en het boomvlot. Met illustraties van Jeska Verstegen. Houten, Van Goor, 2006.

Tom Piekepol en de schat van Kartoni. Met illustraties van Elly Hees. Houten, Van Goor, 2006.

In het bos. Met illustraties van Jeska Verstegen. Tilburg, Zwijsen, 2007. (Sterretjes)

Kereltje Kareltje wordt beroemd. Met illustraties van Jeska Verstegen. Houten, Van Goor, 2007.

Vieze Lieze. Soep met bladeren. Met illustraties van Sandra Klaassen. Houten, Van Goor, 2007.

Vieze Lieze. Een ei op je hoofd. Met illustraties van Sandra Klaassen. Houten, Van Goor, 2007.

De verschrikkelijke steen. Met illustraties van Elly Hees. Houten, Van Goor, 2007.

Juffrouw Pots. Met illustraties van Elly Hees. Houten, Van Goor, 2008.

Dummie de mummie en de gouden scarabee. Met illustraties van Elly Hees. Houten, Van Goor, 2009.

Dummie de mummie en de tombe van Achnetoet. Met illustraties van Elly Hees. Houten, Van Goor, 2010.

De wraak van Knor. Met illustraties van Elly Hees. Houten, Van Goor, 2010.

Het grote boek van Kereltje Kareltje. Met illustraties van Jeska Verstegen. Houten, Van Goor, 2010. (Bevat Kereltje Kareltje, Kereltje Kareltje en het boomvlot en Kereltje Kareltje wordt beroemd.)

Dummie de mummie en de sfinx van Shakaba. Met illustraties van Elly Hees. Houten, Van Goor, 2011.

De wraak van Lorre. Met illustraties van Elly Hees. Houten, Van Goor, 2012.

Over Tosca Menten

Katrien Vloeberghs, Ollie het Uilskuiken vliegt er uit. In: Leesidee jeugdliteratuur, 1-9-2001.

Sofie De Jonckheere, Kereltje Kareltje. In: De Leeswelp, 1-6-2005.

Jan Van Coillie. Kereltje Kareltje en het boomvlot. In: De Leeswelp, 1-6-2006.

Mik Ghys, Kereltje Kareltje wordt beroemd. In: Pluizuit, 18-4-2007.

Katrien Steyaert, Tom Piekepol en de schat van Kartoni. In: De Leeswelp, 1-5-2007.

Karin Van Camp, Kereltje Kareltje wordt beroemd. In: De Leeswelp, 1-6-2007.

Mik Ghys, De verschrikkelijke steen. In: Pluizuit, 11-10-2007.

Elke Vande Velde, De verschrikkelijke steen. In: De Leeswelp, 1-11-2007.

Mik Ghys, Een ei op je hoofd en Soep met bladeren. In: Pluizuit, 2-12-2007.

Delphine Cattrysse, Soep met bladeren. In: De Leeswelp, 1-2-2008.

Danielle Obbens, Een ei op je hoofd. In: De Leeswelp, 1-2-2008.

Mik Ghys, Juffrouw Pots. In: Pluizuit, 23-10-2008.

Interview met schrijfster Tosca Menten. In: Zeewolde actueel, Jeugdpagina Flapuit, 23-3-2009.

Karin Ghonem-Woets, Dummie de mummie en de gouden scarabee. In: De Leeswelp, 1-6-2009.

Harm de Jonge, Een levende mummie in Polderdam. In: Dagblad van het Noorden, 27-11-2009.

Geertrui Vanhooydonck, Juffrouw Pots. In: Leesideeën Off Line, 31-12-2009.

Jan van Es, Met Dummie in Egypte. Tosca Menten schrijft vervolg op succesvol boek. In: Woerdense Courant, 29-4-2010.

Jan van Es, Tosca Menten in vorm met De

[pagina 7]

wraak van Knor. In: Woerdense Courant, 13-10-2010.

DIM, De wraak van Knor. In: Nieuwsblad België, 15-10-2010.

Eveline Vink, Worstwedstrijd. In: J/M vakblad voor ouders, oktober 2010.

Mik Ghys, De wraak van Knor. In: Pluizuit, 14-11-2010.

Nora Janssens, De wraak van Knor. In: De Leeswelp, december 2010.

Silverster van der Pol, De wraak van Knor. In: Aan de Hand, 7-3-2011.

Websites

www.leesplein.nl

www.toscamenten.nl

89 Lexicon jeugdliteratuur
juni 2012