Lexicon van de jeugdliteratuur

Massamedia

door Piet Bakker

Massamedia nemen in de moderne samenleving een belangrijke plaats in. In 1982 had 98% van de Nederlandse gezinnen televisie (83% kleuren-tv), 99% radio, 87% een platenspeler, 64% een cassetterecorder en 6% video-apparatuur. Ook de oplagen van kranten en tijdschriften zijn indrukwekkend: dagelijks worden er ongeveer 4,5 miljoen dagbladen gelezen, terwijl de gezamenlijke oplage van de weekbladen bijna 9 miljoen is (waarvan 900.000 jeugdbladen). Gemiddeld besteedt de Nederlander 2,5 uur per dag aan de media, waarbij krant en tv de belangrijkste plaats innemen.

Er is wel beweerd dat de opkomst van de tv ten koste zou gaan van het lezen van boeken, maar vooralsnog blijkt daar weinig van: uit zowel binnen- als buitenlandse onderzoeken blijkt een aanhoudende belangstelling voor het boek. Het aantal gekochte boeken liep weliswaar terug van 45 miljoen in 1970 tot 34 miljoen in 1980, maar daar staat een spectaculaire groei van het aantal uitleningen bij bibliotheken tegenover: in 1970 zorgden 1,5 miljoen leden voor 56 miljoen uitleningen; in 1980 waren er 4 miljoen leden en 160 miljoen uitleningen. Ongeveer de helft van de Nederlandse bevolking zegt regelmatig een boek te lezen.

Omdat de massamedia zo'n centrale plaats in de maatschappij innemen, wordt er vaak ook een grote macht aan toegeschreven. Politieke partijen wijten slechte verkiezingsuitslagen dikwijls aan onvoldoende of slechte publiciteit, musici zien als reden voor een tegenvallende platenverkoop het te weinig draaien van hun muziek op de radio en toneelregisseurs zijn soms geneigd de oorzaak voor het wegblijven van het publiek bij slechte recensies te zoeken. Van het omgekeerde, de machteloosheid van de media zijn echter ook talrijke voorbeelden te geven: partijen die veel stemmen krijgen ondanks een mediaboycot, veelgedraaide platen die geen hit worden en films die ondanks slechte kritieken veel publiek trekken.

Onderzoek

Over de invloed van de media hebben veel onderzoekers zich het hoofd gebroken. De media worden geacht een rol te spelen bij de massacommunicatie, waarbij ze een boodschap overbrengen van een zender (schrijver, journalist, tekenaar) naar een ontvanger (kijker, luisteraar, lezer).

Het onderzoek richt zich vooral op kranten, tijdschriften, radio en tv; boeken en grammofoonplaten krijgen veel minder aandacht. De ontvangst

van boodschappen via kranten of tv is nu eenmaal veel beter te controleren: er is bekend hoeveel mensen een krant lezen of een programma bekijken, wanneer ze dat doen en onder welke omstandigheden. Daarentegen is het lezen van boeken een zeer individuele zaak: de verkoop van een boek gaat jaren door, boeken verdwijnen ongelezen in de kast of worden 5 maal achtereen gelezen en elk boek heeft weer een ander lezerspubliek. Handboeken over massamedia beperken hun bijdragen over boeken meestal dan ook tot een analyse van de boekenmarkt en uitgeversconcentraties.

Een uitzondering was het onderzoek van strips in de jaren vijftig, vanwege hun vermeende slechte invloed op de jeugd. In de loop van de jaren zestig verlegde de aandacht zich naar tv-programma's voor jongeren.

Invloed

Vanaf het ontstaan van de massamedia komen ook de eerste theorieën over de invloed ervan. Velen hebben hoge verwachtingen van de nieuwe media, maar aan de andere kant leeft ook het idee dat deze een potentieel gevaar vormen. Aanvankelijk ging men ervan uit dat het publiek dat met graagte sensationele kranteverslagen las, hierdoor in een soort van verdoving zou raken, waardoor het zonder veel moeite door de media te manipuleren zou zijn. Deze opvatting, die de ‘injectienaald-theorie’ wordt genoemd, heeft lang stand gehouden en werd later ook op andere media toegepast. Bewijzen werden geleverd door gevallen aan te halen waarbij de media voor verbluffende effecten leken te zorgen. Een spectaculair voorbeeld was de hysterie die in de VS ontstond na het uitzenden van het hoorspel ‘The war of the worlds’ van Orson Welles in 1939. Een recenter Nederlands voorbeeld is de actie ‘Open Het Dorp’ uit 1963, toen een groot deel van de bevolking door het desbetreffende tv-programma gemobiliseerd werd. Nader onderzoek van dergelijke voorvallen leert echter dat de reactie niet zo massaal was als aanvankelijk werd verondersteld en ook dat een dergelijke reactie vaak maar éénmalig was.

De injectienaald-theorie werd later verdrongen door de ‘opinieleiders-theorie’. Uit onderzoek bleek dat een groot deel van het publiek niet de media, maar vooral bepaalde personen als informatiebron aangaf. Deze opinieleiders maakten zelf wel veel gebruik van de media, maar gaven de informatie gefilterd door.

Een andere belangrijke ontwikkeling was de introductie van het begrip ‘selectiviteit’. Bepaalde publieksgroepen bleken een voorkeur te hebben voor bepaalde mediaboodschappen en bovendien haalde niet iedereen dezelfde informatie uit een bericht of programma. Men selecteerde en interpreteerde op grond van bestaande meningen. Het publiek zocht bevestiging van de eigen (voor)oordelen. Zo zal een VVD-stemmer bij voorkeur

niet kijken naar een uitzending van de PvdA; als hij er toch naar kijkt zal hij de informatie anders benaderen dan een PvdA-stemmer.

Naar aanleiding van de hierboven geschetste ontwikkelingen merkte de Amerikaanse media-onderzoeker Berelson op: ‘bepaalde vormen van communicatie over bepaalde onderwerpen die onder bepaalde omstandigheden onder de aandacht van bepaalde mensen worden gebracht hebben bepaalde effecten’.

De laatste ontwikkeling op het gebied van het mediaonderzoek, waarbij de machtsvraag veel minder centraal staat, is de ‘uses and gratifications’-benadering. Daarbij wordt niet gevraagd: ‘wat doen de media met de mensen?’, maar: ‘wat doen de mensen met de media, waarom en hoe worden ze gebruikt?’.

Kinderen en media

Hoewel tegenwoordig genuanceerd wordt gedacht over de invloed van massamedia, ten opzichte van kinderen wordt aan de media toch vaak een grote macht toegeschreven: kinderen zouden over veel onderwerpen nog geen mening hebben en daarom gemakkelijk te beinvloeden zijn. Uit onderzoek blijkt echter dat het niet zo eenvoudig ligt. De invloed van de omgeving - ouders, vriendjes, school - blijkt bijvoorbeeld veel groter te zijn dan die van de media, voorzover die al bestaat.

Toch blijft de gedachte dat de media invloed hebben op kinderen de gemoederen bezig houden. Opvallend is dat deze discussie zich vooral concentreert op schadelijke effecten, met name op het gebied van seks en geweld. Een duidelijk voorbeeld is de terugkerende verontrusting over de schadelijke werking van geweld op de tv, waarnaar ook bijzonder veel onderzoek is verricht. Het bewijs dat het waarnemen van geweld op de tv zou leiden tot agressief gedrag, is vooralsnog niet geleverd. Te vaak worden inhoud en invloed van programma's verward.

Het massacommunicatieonderzoek houdt zich overigens niet alleen bezig met de effecten van mediaboodschappen. Belangrijk onderzoek wordt bijvoorbeeld ook verricht op het gebied van de inhoudsanalyse, waarbij op een objectieve en kwantificeerbare manier de inhoud van een mediaboodschap wordt vastgesteld. Dit onderzoek is gericht op het ontdekken van stereotypen in literatuur en het vaststellen van de leesbaarheid en van de verhaalstructuur.

En ten slotte kan ook hier de ‘uses and gratifications’-benadering genoemd worden. Medewerkers van het Baschwitz Instituut van de Universiteit van Amsterdam hebben een onderzoeksmodel ontwikkeld, waarin het gebruik van de verschillende media door kinderen centraal staat. Uit hun onderzoek blijkt dat kinderen vooral boeken lezen om zich te ontspannen, om getroost te worden en om zichzelf helemaal te vergeten. Als het

erom gaat iets te leren, verwachten zij meer van de tv of de krant, die voor hen meer werkelijkheidswaarde blijken te bezitten.

Bibliografie

6 Lexicon jeugdliteratuur
oktober 1984