Lexicon van de jeugdliteratuur

(1982-2014)–Jan van Coillie, Wilma van der Pennen, Jos Staal, Herman Tromp– rechtenstatus

Kees Leibbrandt

door Marten Heijs

Kees Leibbrandt werd op 27 mei 1932 in Haarlem geboren. Hij volgde de hbs en werkte als journalist voor onder meer het Utrechts Nieuwsblad, Rotterdams Dagblad en Het Parool. Bij deze laatste krant hield hij zich vooral bezig met de zaterdagbijlage ‘Parool PS’. Voor het Rotterdams Dagblad schreef hij onder het pseudoniem Runner enige tijd een Kronkel-achtig cursiefje. In 1964 debuteerde hij als kinderboekenschrijver met Spaghetti van Menetti. Drie jaar later volgde postuum Speurder op bed. Leibbrandt overleed op 27 februari 1965.

Mimespeler Rob van Reyn bewerkte Spaghetti van Menetti voor zijn theatergroep Carrousel in 1974 tot een toneelstuk.

Werk

Toen Kees Leibbrandt in 1965 overleed, werd hij door zijn collega's van Het Parool niet alleen als journalist herdacht maar vooral als veelbelovend schrijver van kinderboeken. Een jaar eerder had hij met Spaghetti van Menetti veel indruk gemaakt en enkele dagen voor zijn dood had hij zijn tweede boek, Speurder op bed, voltooid. Deze twee jeugdboeken verschillen nogal van elkaar. Daardoor en door de beperkte omvang van het oeuvre is het moeilijk om in algemene termen iets over het werk van Leibbrandt te zeggen.

Wat de twee boeken gemeen hebben, is de directe vertelstijl. In Spaghetti van Menetti schrijft Leibbrandt als een orale verteller. Hij spreekt zijn lezers rechtstreeks toe en verwijst regelmatig naar de illustraties van Carl Hollander. Ook Speurder op bed is in deze directe stijl geschreven. Het is een lange monoloog waarin de ik-

figuur de gebeurtenissen expliciet toelicht en zijn verhaal onderstreept met opmerkingen als ‘luister’ en ‘geloof mij’.

Spaghetti van Menetti, bedoeld voor kinderen vanaf zes jaar, is een sprookjesachtig verhaal over de Italiaan Menetti die in het stadje Spriet spaghetti gaat verkopen. Spriet wordt bevolkt door broodmagere en uiterst sober levende mensen. Aanvankelijk treiteren zij de dikke levensgenieter Menetti. Ze lachen hem uit en laten hem in een goot slapen omdat hij met zijn dikke lijf door geen enkele deuropening kan. Maar wanneer ze eenmaal zijn spaghetti hebben geproefd, vergeten de Sprieten hun Spartaanse levensstijl. Ze sluiten Menetti in hun armen en geven zich over aan een lang onderdrukte gulzigheid. Pas als de Sprieten uit hun kleren barsten en hun huizen niet meer in of uit kunnen, beseffen ze hoe vraatzuchtig ze zijn. Menetti krijgt van alles de schuld en wordt de stad uitgejaagd. De Sprieten doen net zo lang gymnastiekoefeningen tot ze op hun oude gewicht zijn en de draad van hun leven weer kunnen oppakken. Menetti houdt zich ondertussen verborgen in een schamel hutje in het bos. Wanneer hij wordt ontdekt, krijgen de Sprieten spijt van hun onbarmhartigheid en halen ze hem terug naar de stad. Er wordt een extra breed winkeltje voor hem gebouwd. Daar mogen de Sprieten elke dag vijf slierten spaghetti kopen.

Spaghetti van Menetti is een goed en helder opgeschreven verhaal dat nooit een moralistische of belerende indruk maakt. Door humor en ironie te doseren voorkomt Leibbrandt dat het een satire wordt. Het boek lijkt daardoor tijdloos.

De samenhang tussen de tekst van Leibbrandt en de illustraties van Carl Hollander is groot. Het is duidelijk dat schrijver en illustrator elkaar hebben gestuurd. Tekst en tekeningen vormen een eenheid en variëren met eenzelfde gevoel voor overdrijving op tegenstellingen als dik en dun, soberheid en gulzigheid, levenslust en overdreven spaarzaamheid. Het idee voor het boek was afkomstig van Hollander en hij wist Leibbrandt te inspireren. De vriendschap tussen beiden speelde daarbij vermoedelijk een belangrijke rol.

In het jaar van verschijnen was Spaghetti van Menetti een van de eerste kinderboeken met monumentale kleurenillustraties. In 1977 en 1990 verschenen herdrukken. In die van 1990 zijn de kleurenillustraties vervangen door tekeningen in zwart-wit.

Speurder op bed werd al in 1965 aangekondigd maar verscheen pas in 1967, twee jaar na het overlijden van de auteur. Leibbrandt schreef het op zijn ziekbed. Het boek, bestemd voor kinderen vanaf tien jaar, kan worden omschreven als een detective, maar het is zeker geen traditioneel speurdersverhaal.

Hoofdpersoon is de hbs-scholier

Illustratie van Carl Hollander uit Spaghetti van Menetti

Rudolf Blink die tijdens de gymnastiekles een hersenschudding oploopt. Hij moet zes weken absolute rust houden. Vanaf zijn bed kan Rudolf uit het raam kijken. Hij observeert nauwkeurig wat er in de straat gebeurt en laat bij alle gebeurtenissen zijn fantasie werken. Een van de mensen die hij bespiedt is zijn overbuurman Brodeloos. Rudolf merkt op dat Brodeloos zich wat merkwaardig gedraagt. Geholpen door twee klasgenoten ontdekt hij dat de ogenschijnlijk onschuldige eigenaardigheden van de overbuurman een diamantensmokkel verbergen.

Intrige en actie spelen in Speurder op bed nauwelijks een rol. De spanning ontstaat vooral door de suggestie die uitgaat van Rudolfs fantasieën. De waas van geheimzinnigheid rond Brodeloos is door Leibbrandt subtiel weergegeven. Rudolf en zijn klasgenoten verrichten geen heldendaden en slechts eenmaal dreigt er werkelijk gevaar voor de hoofdpersoon. Actie is er pas aan het eind van het verhaal.

Leibbrandt schenkt veel aandacht aan thema's als vriendschap, ziekte en observeren. Daarmee geeft hij Speurder op bed veel meer diepgang dan de gemiddelde detective. Het

verhaal wordt er geloofwaardiger door. De toon van de beschouwingen is persoonlijk en wie nauwkeurig leest, ontdekt dat Speurder op bed ook een terugblik is op vriendschappen en de verhouding tussen een zoon en zijn ouders.

Waardering

Spaghetti van Menetti is over het algemeen lovend besproken. Marijke van Raephorst plaatste Kees Leibbrandt in een omvangrijke bespreking in Elseviers Weekblad in één rij met Erich Kästner, Wilhelm Busch en Roland Topor. Uitbundig was ze over de eenheid tussen tekst en illustraties. Ook Hervormd Nederland, Het Parool, Trouw en Algemeen Handelsblad toonden zich in hun recensies enthousiast. De enige kritische geluiden kwamen van G. ter Harmsel die in een voor bibliotheekmedewerkers bestemd aanschafadvies het boek omschreef als ‘wel grappig maar wat grof’ en afwijzend reageerde op de tekeningen van ‘onsmakelijke, wanstaltig uitziende dikke mensen’. Vrijwel alle andere recensenten hadden juist veel lof voor de tekeningen van Hollander. Bij de herdruk in 1990 stelden Lieke van Duin in Trouw en Rindert Kromhout in de Volkskrant vast dat het boek in de loop der jaren niets van zijn glans verloren heeft. Van Duin noemde Spaghetti van Menetti ‘Een juweel van een boek waarin de kracht van de eenvoud bij de lezer eigen fantasie en gedachten oproept!’ Carl Hollander vindt het nog altijd een van zijn lievelingsboeken.

Ook de reacties op Speurder op bed waren positief. Het Parool noemde het een voortreffelijk boek met een opvallende authenticiteit. Ook de Volkskrant was enthousiast en maakte de voor de hand liggende vergelijking met Rear Window van Hitchcock. De Haagsche Courant noemde Speurder op Bed ‘een boek vol actie en spanning maar binnen de grenzen van het zinvolle’. Het Remonstrants Weekblad prees de identificatiemogelijkheden die het boek biedt. NRC reageerde afwijzend. De recensent vroeg zich af of de lezer het wel zonder actie kan stellen en vond, in tegenstelling tot de meeste andere recensenten, dat Leibbrandt er niet in was geslaagd het verhaal geloofwaardig te maken.

Speurder op bed is niet meer herdrukt. Spaghetti van Menetti werd bij iedere herdruk enthousiast onthaald en heeft inmiddels de status van een moeilijk te vinden klassieker gekregen.

Bibliografie

Jeugdboeken

Spaghetti van Menetti. Met illustraties van Carl Hollander. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1964. (2e druk: Kosmos, Den Haag, 1977. 3e druk: Leopold, Amsterdam 1990.)

Speurder op bed. Met illustraties van Carl Hollander. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1967.

Over Kees Leibbrandt

Marijke van Raephorst, Spaghetti van Menetti. In: Elseviers Weekblad, 2-3-1964.

[Anoniem], Spaghetti van Menetti. In: Trouw, 6-3-1964.

W. Jnn., Kees Leibbrandt overleden In: Het Parool, 1-3-1965.

[Anoniem], Kees Leibbrandt's Speurder op bed voortreffelijk boek. In: Het Parool, 14-10-1967.

[Anoniem], Speurder op bed. In: NRC, 11-3-1968.

H. van den Bergh, Carrousel zet kinderboek op toneel; Spaghetti: mimefeest. In: Het Parool, 15-3-1971.

Rindert Kromhout, La Dolce Vita in Spriet. In: de Volkskrant, 7-4-1990

Lieke van Duin, En zij leefden nog lang dun en lekker! In: Trouw, 9-5-1990.

39 Lexicon jeugdliteratuur
oktober 1995

Vorige Volgende