Lexicon van de jeugdliteratuur

Legende

door Roel Siegers

Een legende is een religieuze vertelling over het wereldlijk leven van heiligen, over God en over wonderbaarlijke gebeurtenissen rondom Jezus en Maria. Het woord legende betekent: wat gelezen moet worden. (Lat. legenda) De legende wil tonen hoe machtig en inspirerend het geloof kan zijn; de lezer moet lering trekken uit het verhaal en er de kracht uit putten vroom en godvruchtig te leven. Net als de sage is de legende in ruimte en tijd gesitueerd. Ze is eenvoudig van vorm en heeft een duidelijke kern. Deze kern is het wonder, het mirakel. De legende is om het wonder heengebouwd.

Geschiedenis

Legenden hebben een exemplarisch karakter en komen zowel in proza- als in dichtvorm voor. Ze bevatten motieven die al bekend waren in voor-christelijke en vroeg-Germaanse tijden. In de Middeleeuwen werden ze voorgelezen in kerken en kloosters. Legenden hadden een grote invloed op de schilderkunst en de literatuur van de Middeleeuwen.

De Italiaan Jacobus de Voragine verzamelde vele legenden en putte daarbij uit mondelinge en schriftelijke overleveringen. Tussen 1245 en 1275 stelde hij de Legenda Aurea samen, die door de Mechelaar Vranke Callaert in het Nederlands vertaald werd onder de naam Passionael (Martelaarsboek. Ook andere legendenverzamelingen werden vertaald en bewerkt. In Jacob van Maerlants Spieghel Historiael komt de legende ‘Van Eenen Rudder hiet Tondalus’ voor, een verhaal uit de Ierse literatuur. Het gaat over de tocht van een schijndode door hel, vagevuur en hemel, onder leiding van een gids. Men kan dit beschouwen als een voorloper op Dantes Divina Comedia. In de veertiende eeuw werd dit zeer geliefde verhaal in onze taal overgebracht in proza; er zijn maar liefst zeven middelnederlandse handschriften uit de vijftiende eeuw van bewaard gebleven.

Tijdens de Reformatie had Luther veel kritiek op de legenden, die steeds onwaarschijnlijker werden. Hij noemde ze Lügenden.

De belangstelling voor de legende groeide tijdens de Romantiek; vooral het miraculeuze karakter vond gehoor. Men heeft de legende lange tijd beschouwd als een religieuze heldensage, ze verschenen in verzamelbanden met mythen en sagen.

De Fransen gebruiken het woord légende voor zowel sage als legende.

De gebroeders Grimm plaatsten aan het eind van hun Kinder-und Hausmärchen twintig kinderlegenden, korte, zeer eenvoudige verhalen die eerder sprookjesachtig aandoen. In de legende van ‘De twaalf apostelen’ zijn duidelijk overeenkomsten met het sprookje ‘Doornroosje’ te vinden. Ook in sagen komen helden voor die jaren hebben geslapen en op het juiste moment wakker worden of uit hun betovering worden gewekt.

Bloemen en struiken spelen overigens een interessante rol in legenden: de dorre tak die bloeien gaat als teken van vergeving of van de aanwezigheid van God, de witte roos die bloeit als iemand sterft of de hazelaar die beschermt tegen adders.

Over wereldlijke figuren als Koning Arthur, Karel de Grote en Jeanne d'Arc bestaan zoveel wonderbaarlijke verhalen dat ze in de loop der jaren een heilig aureool hebben gekregen en als heiligen worden vereerd. Men spreekt zelfs over Arthur-legenden.

In Rusland bestaat een grote schat aan Sint-Nicolaaslegenden. Elke boerenvrouw kan een eigen legende vertellen over deze heilige. In Nikola de Barmhartige staan legenden over de als eenvoudige boer verklede Nicolaas, die rondzwerft, soms met Christus, en barmhartige daden verricht.

Beatrijs

In de bekende legende over de non Beatrijs speelt Maria een grote rol. Beatrijs is een zeer vrome kosteres in een klooster voor adellijke jonkvrouwen. Ze houdt nog steeds van haar jeugdliefde en besluit het klooster te verlaten. Als ze na jaren, in de steek gelaten, met haar twee kinderen terugkomt bij het klooster, blijkt niemand haar afwezigheid te hebben opgemerkt. Maria heeft al die jaren haar taak overgenomen. Tot in onze eeuw heeft dit verhaal veel schrijvers en dichters geïnspireerd (bijvoorbeeld Boutens, 1908). Deze legende verkondigt een geloofswaarheid en heeft als moraal dat God zó machtig is, dat Hij de mens op velerlei manieren kan beproeven, maar ook kan redden uit de grootste ellende. Het slot van de legende is glorierijk en bevrijdend.

Bibliografie

23 Lexicon jeugdliteratuur
juni 1990