Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Jef Last

door Matee ten Wolde

Jef Last werd op 2 mei 1898 te 's-Gravenhage geboren. Op 15 februari 1972 overleed hij in Laren. Zijn vader was respectievelijk zee-officier, ambtenaar in het toenmalige Nederlands-Indië en hoofdinspecteur van de arbeid in Amsterdam. De functies van zijn vader brachten met zich mee dat het gezin regelmatig moest verhuizen.

Last groeide op in een bemiddeld milieu, maar kwam daarmee al snel in conflict vanwege zijn politieke en sociale belangstelling. Nadat hij uit de sociëteit van de Leidse studentenvereniging - hij studeerde Chinees - werd verwijderd vanwege zijn omgang met Katwijkse vissers, wendde hij zich tot het marxisme en ging reizen.

Die laatste keuze is kenmerkend voor Last; het leven zelf was zijn leerschool. Last was achtereenvolgens matroos, assistent-bedrijfsleider van een kunstzijdefabriek, mijnwerker en leraar Engels en cultuurgeschiedenis in Indonesië. Vanuit zijn politieke stellingname vocht hij als kapitein in het republikeinse leger in de Spaanse burgeroorlog. Als schrijver was hij een van de oprichters van de literaire bladen Links Richten en Links Front. Beide bladen hadden als uitgangspunt dat ook arbeiders zouden moeten kunnen publiceren, maar om kwaliteitsredenen is dat weinig voorgekomen. In 1957 promoveerde Last in Hamburg - in 1949 had hij kandidaats-examen Sinologie gedaan - tot doctor in de Chinese taal en wijsbegeerte op een proefschrift over Luh Sun.

Last trouwde op 23-jarige leeftijd, maar zijn liefde ging ook toen al uit naar mannen. In 1934 ontmoette hij de schrijver André Gide, door wie hij gestimuleerd werd zijn homoseksualiteit te accepteren. Na de oorlog was hij betrokken bij de oprichting van het coc.

In 1963 ontving hij de Marianne Philips-prijs en in 1966 de Joost van den Vondel-prijs voor zijn gehele oeuvre en voor zijn bevorderingen van de culturele verstandhouding tussen oost en west.

Werk

Last debuteerde in 1927 met de dichtbundel Bakboordslichten. Zijn oeuvre, dat omvangrijk is, bevat onder meer titels van boeken over de drooglegging van de Zuiderzee, de Spaanse burgeroorlog, de Balinese cultuur, Laotse en André Gide.

[pagina 2]

Voor de geëngageerde Last was schrijven een middel, en geen zoektocht naar schoonheid. Hij probeerde persoonlijke en zakelijke gebeurtenissen, fictieve en historische personen tot een geheel te maken, wat niet altijd lukte vanwege de - door hem zelf opgelegde - tijdsdruk. Zelf heeft hij eens gezegd over zijn oeuvre: ‘Maar is niet het zoeken meer waard dan het vinden, en ligt in de hartstocht waarmede gezocht werd niet veel meer de waarde van een kunstwerk, dan in de finesses van stijl en vormgeving?’

In Last's jeugdboeken wordt veel informatie gegeven over de zeden en gewoonten van een Balinese dorpsgemeenschap. Bontot en Koese - geschreven in samenwerking met Udeyana Pandji Tisna - beschrijft de mogelijkheid tot samenwerking tussen mensen die verschillen in ras, geloof en afkomst. Udeyana vertelt de lezers in het nawoord de aanleiding van het boek: ‘Eens op een avond vertelde ik Last over mijn eigen kwajongensstreken, want ik had destijds een harde kop, en stoorde me aan geen verboden. Dat is niet zoals het hoort, en daar moeten jullie ook geen voorbeeld aan nemen, maar het heeft dit ene voordeel, dat ik daardoor veel grappigs beleefd heb.’ De twee auteurs waren het niet altijd eens over de inhoud van het boek. Ze losten de meningsverschillen op door passages aan kinderen voor te lezen. Afhankelijk van hun reactie werd geschrapt, of niet.

Koese is een jongen uit de adelstand. Hij is bevriend met de boerenjongen Bontot. Beiden wonen in een dorpje op het platteland. Vanwege het kastenstelsel wordt de vriendschap verboden. Koese gaat naar familie waar hij niet meer in contact met arbeiders kan komen. Bontot vertrekt als werkstudent naar de stad, vastbesloten onderwijzer te worden en zo een plaats af te dwingen in de republiek Indonesië. Naast de verschillen tussen stad en platteland komt ook de verwarring van de periode vlak na de oorlog naar voren. Aan het eind van het verhaal blijkt de

[pagina 3]

vriendschap tussen de twee jongens groter dan het kastenverschil.

Tjoebek in het tijgerbos is niet echt een vervolg op Bontot en Koese, maar heeft naast dierenvriend Tjoebek wel dezelfde hoofdpersonen. Ook de thematiek komt overeen. Het zijn vaak de kinderen die de ouders wijzen op de waarde van nieuwe ontwikkelingen, waardoor hun opvattingen zich wijzigen.

Een Islamitische commissaris wil een eind maken aan de hondenoverlast op Bali. Om een voorbeeld te stellen verlangt hij de vangst van Tjoebek's hond, waarmee hij een vervelende ervaring heeft tijdens zijn kennismaking met Tjoebek's dorp. Tjoebek vlucht met zijn hond het oerwoud in. Pas als blijkt dat Tjoebek de hond gebruikt om een oude tijger - waarschijnlijk de laatste op Bali - van voedsel te voorzien, verandert de commissaris van mening. De tijger krijgt een plaats in de dierentuin, waar hij goed wordt verzorgd.

Door de avonturen die de hoofdpersonen in de twee boeken beleven, krijgt de lezer informatie over zeden en gewoonten, geloof, het onderwijs en de natuur van Bali. Over beide boeken wordt in bibliotheekgegevens dan ook opgemerkt dat ze zeer bruikbaar zijn als documentatiemateriaal.

Waardering

De jeugdboeken van Last zijn goed ontvangen. Men is het erover eens dat zij goed geschreven en gecomponeerd zijn. Tjoebek in het tijgerbos werd in de kinderboekenweek van 1973 door de lezers van de Haagse Openbare Bibliotheek gekozen als beste kinderboek. Bontot en Koese is in het Deens, Duits, Engels, Frans en Japans vertaald. Op Last's boeken voor volwassenen was veel kritiek. Volgens critici waren zijn boeken niet goed van compositie omdat Last te snel en te slordig schreef. Zelf stoorde hij zich niet aan die kritiek; het oordeel van André Gide, die hem altijd stimuleerde, was voor hem van meer waarde.

Bibliografie

Keuze uit het werk voor volwassenen

Zuiderzee (1934), De vliegende Hollander (1939), Een lotje uit de loterij (1957)

Jeugdboeken

Samen met Undeyana Pandji Tisna, I Bontot en I Koese. Met illustraties van Frans Mettes. Amsterdam, Van der Peet, 1958. (2e druk, Bontot en Koese, Nijkerk, Callenbach, 1971)

Samen met Undeyana Pandji Tisna, Tjoebek in het tijgerbos. Met illustraties van Frans Mettes. (Naarden, Strengholt, 1972)

Over Jef Last

Martin Mooij en Aad G. Peet, Jef Last. Amsterdam, Uitgeverij Heijnis nv, z.j. (ca. 1963).

Hans Goedkoop, Jef Last in de Spaanse burgeroorlog. In: Homologie, jaargang 10 (1988), nr. 3.

Jan Willem Hofstra, Een moederzielige ooievaar en het slokontbijt. In: De Tijd, 18-11-1972.

Hans Schoots, Ik heb de mannen lief. In: De Groene Amsterdammer, 25-6-1986.

Een biografie over Jef Last wordt voorbereid door R. Wester.

22 Lexicon jeugdliteratuur
februari 1990