Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Kwartjesboeken

door J.A.F. Bekkers

Vanaf 1932 verschenen diverse series goedkope uitgaven die in de volksmond de naam ‘kwartjesboeken’ kregen. Ze werden gedrukt op slecht, houtvrij papier en uitgegeven door Uitgeverij Helmond. De oorspronkelijke, ook destijds lage prijs per boekje was 0,25 (ingeb. 0,40). In 1940 steeg de prijs naar 30 cent, hoewel de kwaliteit van het papier toen slechter was. In 1941 moest de uitgave van kwartjesboeken door oorlogsomstandigheden worden gestaakt. Na de oorlog zijn op kleiner formaat en tegen een hogere prijs enkele titels herdrukt.

Waarschijnlijk waren de kwartjesboeken een crisisverschijnsel. In de jaren dertig, toen er alom armoede en werkloosheid heerste, waren deze boeken betaalbaar. Ze verschaften bovendien werk en omzet aan schrijvers, uitgevers en boekhandelaren.

Er waren kleuter-, kinder-, jongens- en meisjesboeken en een enkele romanserie, voornamelijk detectives. Als men op boekenmarkten of in antiquariaten over kwartjesboeken spreekt, worden de jongens- en meisjesboeken voor ongeveer tien- tot zestienjarigen bedoeld. Ook dit lemma beperkt zich tot deze categorieën. De officiële benaming voor de serie jongensboeken was Nederlandse Jeugdbibliotheek; de serie meisjesboeken heette Meisjesbibliotheek.

Op de iets kleinere oudste boeken na verschenen alle uitgaven op A-4 formaat. De jongensboeken zijn genummerd van 1 t/m 118, de meisjesboeken van 1 t/m 98. Er waren ook extra A- en B-nummers. Jongensboek 73A is bijvoorbeeld een fotoboek over de Jamboree van 1937; 38A, Amsterdam-Batavia in 24 uur (1935), een verhaal over de luchtvaart, heeft op pagina 6 een getekend portret van de auteur (Nor Heerkens); het is het enige boek met een afbeelding van de schrijver. Verder zijn er twee series van J.H. van der Heijden met een aparte nummering, de zogeheten Menko Minkema-boeken (in 1936). Tot midden 1941 verschenen 171 jongens- en 101 meisjesboeken. De boeken telden 150 à 160 pagina's; later slonk dit geleidelijk tot ongeveer 110.

Bijna een derde van de boeken is verlucht met tekeningen van Gerrit de Morée. Andere productieve illustrators waren Charles Boost, Frans Mandos en Ko Koster. Sommige auteurs verzorgden zelf de illustraties van de boeken die zij schreven (L. Visser) of vertaalden (Hans Terwynne). Ook zijn enkele

[pagina 2]

illustrators zelf kwartjesboeken gaan schrijven (Nor Heerkens en Piet Broos). De omslagen van een aantal titels van Hans de la Rive Box zijn door zijn broer Robbert geïllustreerd.

Vanwege de lage prijs en het slechte papier werden de boeken soms als pulplectuur gezien. De meeste studies over jeugdlectuur vermelden de kwartjesboeken dan ook niet of nauwelijks. De hele Bibelebontse berg (1989) besteedt vijf regels aan het verschijnsel en vermeldt auteurs zonder de aanduiding ‘kwartjesboeken’. Dit laatste geldt ook voor Wormcruyt met Suycker (1950) van D.L. Daalder.

De meeste kwartjesboeken boden echter goede jeugdlectuur en deden niet onder voor de hardcovers uit die tijd. Van sommige schrijvers behoren de kwartjesboeken tot hun beste werk, of zij kregen er bekendheid door. De carrière van sommige journalisten en illustratoren is begonnen bij de kwartjesboeken, bijvoorbeeld filmrecensent en illustrator Charles Boots, de dichter en vertaler Bert Voeten en toneelrecensent André Rutten.

Auteurs

Aan de kwartjesboeken werkten 63 Nederlandse en 6 Engelstalige schrijvers mee. Over sommige auteurs is weinig of niets bekend. Enkelen schreven zowel jongens- als meisjesboeken, al dan niet onder één of meer, soms buitenlands klinkende pseudoniemen.

De serie ging van start met het jongensboek Paul's avontuur in Limburg, geschreven door Hans de la Rive Box. Zijn voorwoord ‘Bestaan er nog echt flinke jongens in ons kleine landje?’ zette min of meer de toon voor de hele reeks. Ook in de meisjesboeken met hun eigen sfeer tonen de hoofdpersonen veel flinkheid.

In de negen jaar van verschijnen maakten de series een zekere ontwikkeling door. Bij de schrijvers van jongensboeken zijn drie lichtingen te onderscheiden. Bij de eerste groep, die tot ongeveer 1937 schreef, behoren onder anderen Guus Betlem jr., Rie Beyer, Nor Heerkens, Anny Hulsmans, Piet van der Zanden en de zeer pro-

[pagina 3]

ductieve Hans de la Rive Box. Vanaf 1936 dienden zich veel nieuwe auteurs aan. Zowel in de jongens- als meisjesboeken is vanaf dat moment de stijl wat directer en de humor spitser. De criminaliteit in de verhalen wordt geleidelijk iets harder. Tot deze periode behoren H.P. van den Aardweg, Inge Engström (een Nederlandse), J.H. van der Heijden, Hans Terwynne en Hans Pennarts (die onder verschillende namen de meeste kwartjesboeken schreef, namelijk 26). Vanaf 1939 doken weer nieuwe auteurs op; van deze groep is Ivo Groothedde de productiefste.

Voorzover bekend leefde alleen Hans Pennarts van de pen. Bij de andere auteurs is sprake van een grote verscheidenheid van beroepen. Naast mensen uit het onderwijs werkten journalisten, een bouwkundig tekenaar (Adri van Witzenburg), een leidster van jeugdtoneel (Rie Beyer), een ambtenaar van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (Joh. Degreef), een classicus en schrijver van grammatica's (Hans Terwynne), een houthandelaar (Hans de la Rive Box) en een zilversmid (Max van Amstel) mee aan de kwartjesboeken. De beroepen van de vrouwelijke auteurs zijn moeilijker te achterhalen, maar afgaand op stijl en inhoud van de boeken waren er ontwikkelde vrouwen met veel levenservaring bij (o.a. Anny Hulsmans en Cor Lindeman). Onder de auteurs waren ook enkele echtparen, zoals Hans Terwynne en Ans Hilkema.




De leeftijd van de schrijvers varieerde. Johan Wilgo was rond de zestig, terwijl de jongste auteur, T. Berjawit, zijn boeken vóór of op zijn achttiende schreef.

De auteurs kwamen uit verschillende delen van het land; in de eerste jaren waren er vooral veel (Oost-)Brabanders bij. Uitgeverij Helmond was katholiek georiënteerd, maar onder de schrijvers bevonden zich ook protestanten. De godsdienstige achtergrond is soms aanwezig in de boeken, maar nooit op een opdringerige manier. De

[pagina 4]

meeste kwartjesboeken zijn godsdienstig neutraal.

Thema's

Wat inhoud betreft boden de kwartjesboeken alles wat jeugdige lezers zoeken in een verhaal, met name spanning en humor. Ze kenden evenveel variatie als andere jeugdboeken. Over het algemeen overheerst in de jongensboeken het avontuur. In de meisjesboeken, vooral de latere, ontbreekt dit element ook niet (er zijn zelfs meisjesboeken die qua sfeer jongensboeken lijken), maar de menselijke relaties in alle mogelijke vormen prevaleren. Humor is in alle genres aanwezig, van melige scholierengrapjes tot echte geestigheden.

De avonturen kennen allerlei varianten, al dan niet gepaard met criminaliteit (zelden moord en doodslag): schoolbelevenissen (Nel Postma's moeilijke tijd van Jeanne van Woerkom; 1940), ontdekkings- en reisverhalen met informatie over landen, volken en culturen (de Henk Riever-serie van Karel Fernandez), zeevaart, luchtvaart (toen nog in het pioniersstadium), science-fictionachtige belevenissen (Hans de la Rive Box, Het raadselachtige kompas; 1935), cowboy- en indianenverhalen, radiotechniek, padvinderij, sport, dierenverhalen van Has Bongers, historische verhalen (Guus Betlem, De schildknaap van Maarten van Rossum; 1935), enkele verhalen uit Nederlands- of Brits-Indië (Tine van Klaveren, Het meisje in de rimboe; 1935) en gedenkboeken over het Oranjehuis, zoals bij het jubileum van koningin Wilhelmina in 1938.

Onder de meisjesboeken zijn kostschoolverhalen (er waren nog maar weinig middelbare scholen voor meisjes in de jaren dertig, zodat men op kostscholen was aangewezen) en enkele moderne Assepoesterverhalen over wees- of pleegkinderen in een onvriendelijke omgeving (Cor Lindeman, Verschoppelingetje; 1934); en een verhaal over een geadopteerd meisje dat, zoals dat tegenwoordig heet, op zoek is naar haar identiteit (Haar verleden van Betty van Sandvoort; 1935). De emancipatie kondigt zich aan in een verhaal over een meisje van rijke ouders dat zelf haar brood wil verdienen (Henriëtte van Hoorn, Elly wil werken; 1938).

Overigens komen er in de jongens- en meisjesboeken nauwelijks generatieconflicten voor; wel conflicten met stief- of pleegouders, of de hevige tweestrijd van een meisje voordat zij haar tweede moeder accepteert als haar vader hertrouwd is (Cor Lindeman, Nonnie's Tweestrijd; 1935). Ook speelt in meisjesboeken het gevoel een grote rol, zonder in sentimentaliteit te ontaarden. De karakterontwikkeling is meestal goed en overtuigend in de verhalen geïntegreerd, en de pedagogie is niet te nadrukkelijk.

In veel verhalen spelen de crisis en armoede van de jaren dertig een rol. De reacties van de hoofdpersonen op de problemen lopen uiteen: er is een oproer in de mijnen, men gaat stropen of smokkelen voor een (bij)verdienste

[pagina 5]

(bijv. Het smokkelaarsnest van Nor Heerkens uit 1937, een indringend verhaal over de vertwijfeling van een werkloze), men ontwikkelt vindingrijkheid, initiatief en doorzettingsvermogen. Er is solidariteit onder jeugdigen én volwassenen, ook tussen onderling verschillende rangen en standen (o.a. de serie Zeven Jongens van Jan de Wit, door Hans Pennarts).

De internationale situatie komt nauwelijks ter sprake in de kwartjesboeken. Eén keer is er melding van de oorlogen in Abessinië en China; en in 1936, kort na het uitbreken van de Spaanse Burgeroorlog, verschenen twee boeken van Marc van Buuren die niet zozeer pro-Franco als wel anti-bolsjewistisch zijn.

In 1938 bracht de serie een verhaal over Duitse spionage in Nederland: In dienst van het vaderland van Egbert Puiter (pseudoniem voor Pim Froger, mede-oprichter van de katholieke verkennerij in Nederland). Een ander verhaal heeft de mobilisatie als achtergrond: J. van Kesteren, Het avontuur aan de grens (1939). Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog verschenen vier (anti-)oorlogsverhalen over Polen en Finland, waaronder De verovering van het Poolse dorp (1940) van Jan Slonecznik (pseudoniem voor Hans Pennarts). Later moest dit boek van de Duitse censor uit de handel worden genomen, enenals alle kwartjesboeken over het Oranjehuis. In dienst van het vaderland werd vreemd genoeg niet verboden.

Na de Duitse inval in mei 1940 verschenen twee boeken over vluchtelingen uit Breda (Vluchtelingen van J. van Kesteren en Jetje in Frankrijk van Inge Engström). Ook haakte de uitgeverij onmiddellijk in op de oplevende patriottische gevoelens met het uitbrengen van een serie boeken over Hollandse helden uit het verleden, zoals Michiel de Ruyter en Piet Hein.

Bibliografie

Jongensboeken

1932 1. Hans de la Rive Box, Paul's avontuur in Limburg 2. Guus Betlem, Peter Dornier 3. Anny Hulsmans, De club van vijf; Guus Betlem, Loetje Luit als detective 4. Guus Betlem, Het avontuurlijke levensjaar van Brammetje; Guus Betlem, Een jachtavontuur 5. Hans de la Rive Box, Met een motorboot op avontuur 6. Has Bongers, De heldendaden van een straathond 7. Piet van der Zanden, Vier van het platteland 8. Hans de la Rive Box, Het leven in 9. Has Bongers, Roodrok de jonge vos 10. V.L. Vanweddingen, Asoko de zwerver 11. Hans de la Rive Box, Het geheimzinnige hotel

1933 12. Guus Betlem, Van huis ontvoerd 13. Has Bongers, IJsberen en Eskimo's 14. Johan Wilgo, Het bonte trio 15. Hans de la Rive Box, Het teeken op de deur 16. Guus Betlem, Sietske op het detectivepad 17. Piet van der Zanden, De zoon van den strooper 18. Hans de la Rive Box, Een dappere jongen 19. Guus Betlem, Snoetje als journalist 20. Nor Heerkens, Kees, de koning der zandbaan 21. Joh. D. Degreef, De O6 verdwenen 22. Hans de la Rive Box, Valsch beschuldigd 23. Adri van Witzenburg, De vergulde hand 24. Piet van der Zanden, De geheime zender

[pagina 6]

[pagina 7]

MM 6. J.H. van der Heijden, Menko ontmaskert den Bonze MV 1. J.H. van der Heijden, Het vliegtuig in de rimboe MV 2. J.H. van der Heijden, De geheimzinnige Yamadan

1937 MV 3. J.H. van der Heijden, Dwars door China

1938 MV 4. J.H. van der Heijden, Het geheim van de tempel 78. Karel Fernandez, Henk Riever en de revolutie 78A. H.P. van den Aardweg, Een prinsenkind 79. André Rutten, Het raadselachtig auto-ongeluk 80. Adri van Witzenburg, Het fortuin van Wladimir Petrowitsj 81. Bart in 't Hout, Jongeheer Pim 82. Max van Amstel, Straat Soenda 83. Piet Broos, Het rode huis 83A. L. Vissers, Jip en Tip op avontuur 84. Karel Fernandez, Henk Riever als pelsjager 85. J.H. van der Heijden, De verwoesting van New York 85A. H.P. van den Aardweg, Koningin Wilhelmina gedenkboek 86. André Rutten, Een avontuur in algebra 87. Egbert Puiter, In dienst van het vaderland 87A. J.H. van der Heijden, De verstekeling van het goudschip Lutine 88. Adri van Witzenburg, De Spaanse speurder 88A. J.H. van der Heijden, Waar het goud van de Lutine bleef 89. Hans Wouterlood, Wij trekken door Amerika 90. P. Cornelissen, Het verbrande document

1939 91. Bart in 't Hout, Appie maakt carrière 92. D. de Vos, Vijf en vijftig speurders 92A. Hans Pennarts, Avonturen rond een oude schuit 93. Johan Wilgo, Het geheim van het kasteel 93A. Hans Pennarts, Zeven jongens jagen op groot wild 94. Herman Nijland, Water, wind en bankbiljetten 94A. Hans Pennarts, Zeven jongens bestrijden de misdaad 95. A. Spoorenberg, Driemaal is scheepsrecht 95A. Hans Pennarts, De vlucht van Lex 96. Peter Buskin, Boela Matari 96A. Hans Pennarts, Zeven jongens spelen toneel 97. Adri van Witzenburg, De broederschap van de blauwe dennen 97A. Hans Pennarts, Het complot 98. Hans de la Rive Box, De verdwenen locomotief 98A. Hans Pennarts, Zeven jongens op reis 99. L. Meima, Een vacantie in Zoutelande 99A. Alex Tersoest, De jacht op den groten onbekende 100. D. de Vos, De spokende vleermuis 100A. Alex Tersoest, De verijdelde bomaanslag 101. Henk Mineto, De val van Larry Moore 101A. Alex Tersoest, Geheimzinnig Thibet 102. J. van Kesteren, Het avontuur aan de grens 102A. Alex Tersoest, De terugkeer van X 103. Jan Slonecznik, En toch gaat Polen niet verloren 103A. Alex Tersoest, Bumwaba de negerkoning 104. T. Berjawit, Vijf jongens en een woonwagen

1940 105. I.F.J. Groothedde, De tocht naar het Westen 106. Jan Slonecznik, De verovering van het Poolse dorp 106A. Jan Slonecznik, De helden van Suomi 107. T. Berjawit, In eer hersteld 107A. J.H. van der Heijden, Michiel de Ruyter 108. D. de Vos, De radiumbende 108A. H.P. van den Aardweg, De vergulde laars 109. J.F. Feitsma, De Foehi smaragd 109A. J.H. van der Heijden, Hollanders stichten een wereldstad 109B. J. van Kesteren, Vluchtelingen 110. T. Berjawit, Hoteldieven gesnapt 110A. J. van Kesteren, Overwintering op Nova Zembla 111. I.F.J. Groothedde, Maarten de stroper 111A. J. van Kesteren, De held van Jacatra

1941 112. D. de Vos, Mijnheer Kasper schept op 112A. J.H. van der Heijden, Piet Hein 113. Hans de la Rive Box, Zes brave broertjes 113A. H.P. van den Aardweg, Generaal van Heutsz 114. Fr. Van den Dungen, Nieuwe avonturen van den Vos Reinaert 115. Henk Mineto, Een ontvoering in Holland 116. Hans de la Rive Box, Het raadsel van Zandhorst 117. Bert Voeten, Bob van Duijn in de Far West 118. Alex Tersoest, Hoe Paul keizer werd

Meisjesboeken

1933 1. Cor Lindeman, Het vreemde kind

[pagina 8]

[pagina 9]

85. Hans Terwynne, Op zoek naar een oom

1940 86. Ans Hilkema, ‘Pension Erika’ 87. Tonny Frank, De kladschilders 88. Darja Bielkin, Dagboek van een Pools meisje 89. Inge Engström, Het atelier in de toren 90. Jeanne van Woerkom, Nel Postma's moeilijke tijd 91. Gerda Franck, Vijf blondjes op vacantie 92. A. Schurenberg, Connie's strijd 93. Inge Engström, Jetje in Frankrijk

1941 94. Betty Reulandt, Phil doet de huishouding 95. H.P. van den Aardweg, Vier meisjes en hun landhuis 96. Jeanne van Woerkom, De grote verandering 97. A. Schurenberg, De wilde jacht 98. Gerda Franck, De Kranenburcht

Over Kwartjesboeken

Marjoke Rietveld-van Wingerden, Jeugdtijdschriften in Nederland en Vlaanderen, 1757-1942. Leiden, Primavera Pers, 1995.

E. en K. Kousemaker, Wordt vervolgd - Stripleksikon der Lage Landen. Utrecht, Het Spectrum, 1979.

Nettie Heimeriks e.a. (red.), De hele Bibelebontse Berg. Amsterdam, Querido, 1989, blz. 628.

Robert Lemm, Geschiedenis van Spanje. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1997, blz. 246-263.

53 Lexicon jeugdliteratuur
juni 2000