Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Dirkje Kuik

door Marten Heijs

Dirkje Kuik werd op 7 oktober 1929 als William Diederich Kuik geboren in Utrecht. Haar vader was houtsnijder en antiekhandelaar. Zij verliet op haar achttiende de middelbare school en werkt sindsdien als beeldend kunstenares. Het belangrijkste deel van haar oeuvre bestaat uit pentekeningen en grafisch werk.

Naast beeldend kunstenares is Dirkje Kuik schrijfster. In 1968 debuteerde zij met Utrechtse notities; sindsdien publiceert ze met zekere regelmaat door haarzelf geïllustreerde verhalenbundels, gedichten en romans. Haar literaire werk werd verschillende keren bekroond.

Onder het pseudoniem Slachters Keesje tekende Dirkje Kuik enige tijd cartoons voor Vrij Nederland. Ook schreef zij kunstkritieken voor Het Parool en maakte zij enige tijd deel uit van de redactie van Maatstaf.

Werk van Dirkje Kuik verscheen tot 1980 onder de naam William D. Kuik. In dat jaar onderging zij een geslachtswisseling en koos zij voor de naam Dirkje Kuik.

Dirkje Kuik is autodidact. De academie voor beeldende kunst in Amsterdam, die ze enige tijd bezocht, moest ze verlaten omdat haar werk niet aan de door de academie gestelde eisen voldeed. Leermeesters heeft Kuik, naar eigen zeggen, nadien niet meer gehad. Wel zei ze in een interview: ‘Ik heb altijd veel in drukkerijen rondgezworven. Daar heb ik het vak afgekeken.’ Zo ontwikkelde Dirkje Kuik zich in de jaren vijftig tot een veelzijdig tekenares en graficus.

In 1963 behoorde Dirkje Kuik tot de oprichters van het grafisch genootschap ‘De Luis’. Deze groep Utrechtse kunstenaars, waar ook figuren als Peter Vos, Charles Donkers en Joop Moesman deel van uitmaakten, werd gekenmerkt door een voorliefde voor typografie en grafisch vakmanschap. Kuik zelf had haar vorm toen al gevonden. In dat opzicht heeft ‘De Luis’ weinig invloed op haar werk gehad maar het gezelschap verwierf al snel landelijke bekendheid en het werk van Dirkje Kuik, die als een van de belangrijkste ‘Luis’-leden werd beschouwd, kreeg veel aandacht. De belangstelling is sindsdien groot gebleven. Haar literaire werk, waarin tekst en illustraties van even groot belang zijn, heeft daarbij ongetwijfeld een rol gespeeld.

Werk

Bij het bekijken van het werk

[pagina 2]

van Dirkje Kuik is het moeilijk een onderscheid te maken tussen haar illustraties en de rest van haar oeuvre als beeldend kunstenares. Zowel in gebruikte technieken als in opvatting vormen illustraties en vrij werk een samenhangend geheel. Hetzelfde kan worden gezegd van de illustraties die ze bij haar eigen verhalen maakte en haar illustraties in verschillende jeugdboeken.

De eerste illustraties van Dirkje Kuik in een jeugdboek verschenen in 1961 bij het verhaal ‘Hoe hertog Roland moed vond’ van Barbara Picard. Dit verhaal stond in de bloemlezing De Vlaggelijn, waar diverse illustratoren aan meewerkten. Pas in 1975 verscheen er een volledig door Dirkje Kuik geïllustreerd jeugdboek. Toen werkte zij mee aan de onderwijsmethode Mobiel van Wolters-Noordhoff. Later volgden illustraties bij Collodi's Pinokkio (1976), Bürgers' Avonturen van de baron Von Münchhausen (1978) en Aram en de Bende van de Boomstam (1984) van Trude de Jong. Over de beperkte omvang van haar werk als illustratrice van jeugdboeken zegt Dirkje Kuik zelf: ‘Waarschijnlijk had ik wel veel meer kinderboeken kunnen illustreren, maar ik wil alleen werken met verhalen die mij liggen. Dat zijn er niet zoveel. Wanneer ik veel in opdracht zou gaan werken, en de affiniteit met het verhaal niet als uitgangspunt nam, zou dat ten koste gaan van de kwaliteit




van mijn werk. Je kunt het al een beetje zien aan De baron Von Münchhausen, dat ik op aandrang van De Arbeiderspers heb geïllustreerd. De tekeningen in dat boek maken, vind ik zelf, een duidelijk minder geïnspireerde indruk dan ander werk.’ De band tussen verhaal en illustratie komt volgens Dirkje Kuik uiteindelijk het best naar voren in haar eigen, voor volwassenen bestemde boeken. Het Kindercircus (1985) noemt zij in dat opzicht een hoogtepunt, maar ook in romans als De held van het potspel (1974) en De twee snoeken (1977) is er sprake van een duidelijke wisselwerking tussen tekst en illustratie.

Dirkje Kuik maakt gebruik van technieken die bij het illustreren van kinderboeken nog maar zelden worden gehanteerd. Aanvankelijk maakte ze hoofdzakelijk pen- en krijttekeningen, maar na 1975, het jaar waarin het eerste deel van Mobiel verschijnt,

[pagina 3]

kiest zij steeds vaker voor de ets en de gewassen tekening.

Ook in andere opzichten onderscheidt Dirkje Kuik zich van andere illustratoren. Haar tekeningen zijn vaak collage-gewijs opgebouwd. Kenmerkend is de rafelige, soms onderbroken lijn. De afgebeelde figuren of voorwerpen worden vaak omgeven door zware schaduwen. In andere illustraties nemen arceringen, die vitaal lijkende lijnen aan het oog onttrekken, een centrale plaats in de compositie in. In de grote illustraties, bijvoorbeeld die bij Pinokkio en Aram en de Bende van de Boomstam, zijn de afbeeldingen ingebed in een donkere achtergrond. Daarbij maakt Kuik gebruik van vele grijstinten. De kleinere tekeningen wekken soms de indruk dat ze gedachteloos zijn neergekrabbeld. Toch zijn ze doorgaans even gecompliceerd van opbouw als de grote illustraties. Op haar omslagen kiest Kuik voor zachte kleuren in vele schakeringen.

Inhoudelijk lijken de illustraties van Kuik soms meer geïnspireerd op dan afgeleid van de tekst. Zij heeft geen voorkeur voor de grote verhaal-scènes maar kiest voor de personages, die ze doorgaans en-profil of half en-profil laat zien. Daarnaast zijn in haar werk veel afbeeldingen van gebouwen en stadsgezichten te vinden. Opvallend is haar voorkeur voor verval. Kuik geeft geen mens of gebouw ongeschonden weer. Dat versterkt de verstilde, soms bijna geladen sfeer die haar werk vaak heeft. Een sfeer die

[pagina 4]

zich vaak opdringt voordat de afbeelding zelf is ontcijferd.

Waardering

Het werk van Dirkje Kuik wordt over het algemeen lovend beoordeeld. Vaak wordt het als ‘romantisch’ omschreven. In Italië werd haar Pinokkio ‘de enige op oorspronkelijke wijze geïllustreerde Pinokkio-uitgave die Nederland ooit heeft voortgebracht’ genoemd. In ons land was er wel kritiek op het feit, dat de nadrukkelijke sfeer in de illustraties, de sfeer van het verhaal zelf zou overschaduwen. Ook werd vaak gezegd dat haar illustraties te moeilijk zouden zijn voor kinderen. Over dat laatste zegt Kuik zelf: ‘Ik ben opgegroeid met de gravures van Doré en de rijk geïllustreerde kinderboeken uit Wenen. Ik kon die op mijn achtste best begrijpen. Waarom zou een kind nu dan alleen maar die schematische tekeningetjes begrijpen? Dat mijn werk te moeilijk zou zijn voor kinderen geloof ik absoluut niet.’

Bibliografie

Werk voor volwassenen (keuze)

Utrechtse notities (1968), De held van het potspel (1974), De twee snoeken (1977), Het kindercircus (1985)

Door Dirkje Kuik geïllustreerde jeugdboeken

W. Hora Adema (red.), De Vlaggelijn. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1961.

Mobiel 1. Verhalen; door M. Diekmann, D. Dreux, T. Oosterhuis e.a. Groningen, Wolters-Noordhoff, 1975. (Aangevuld met Mobiel 1; wegwijzers. Samengesteld door L. Dasberg, G. Kramer, M. Lodeizen e.a.)

Mobiel 2. Verhalen; door M. Diekmann, D. Dreux, T. Oosterhuis e.a. Groningen, Wolters-Noordhoff, 1976. (Aangevuld met Mobiel 2; wegwijzers. Samengesteld door L. Dasberg, G. Kramer, M. Lodeizen e.a.)

Mobiel 3 Verhalen; door J. Terlouw, T. Oosterhuis, D. Dreux e.a. Groningen, Wolters Noordhoff, 1977. (Aangevuld met Mobiel 3; wegwijzers. Samengesteld door L. Dasberg, G. Kramer, M. Lodeizen e.a.)

C. Collodi, Pinokkio; de geschiedenis van een marionet. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1976.

G.A. Bürger, Wonderbare reizen te land en ter zee, veldtochten en vrolijke avonturen van de Baron Von Münchhausen; zoals hij deze in de kring zijner vrienden met de fles onder handbereik zelf pleegt te vertellen. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1978.

T. de Jong, Aram en de Bende van de Boomstam. Utrecht, Sjaloom, 1984.

21 Lexicon jeugdliteratuur
oktober 1989