Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Janusz Korczak

door Nel Teeuwen-Opheij

Janusz Korczak is het pseudoniem van Henryk Goldszmit, die op 22 juli 1878 of 1879 in Warschau werd geboren in een welgestelde familie van geassimileerde joden. De juiste geboortedatum is niet bekend. Door het overlijden van zijn vader kwam in 1896 een einde aan de welstand in het gezin. Korczak moest door het geven van bijlessen bijdragen aan het levensonderhoud van zijn moeder en zusje. Hij ging medicijnen studeren in Warschau en specialiseerde zich daarna in Berlijn en Parijs in de kindergeneeskunde. In 1904 werd hij benoemd tot kinderarts aan een kliniek in Warschau. Hij voelde zich betrokken bij het lot van verwaarloosde en ouderloze kinderen. In 1911 stichtte hij een weeshuis voor joodse kinderen: Dom Sierot (Het Huis der Wezen). Vanaf dat moment heeft hij in dat huis gewoond en van daaruit gewerkt.

Gedurende de Eerste Wereldoorlog vervulde hij zijn militaire dienstplicht in het Russische leger. In Kiew richtte hij met de hulp van Maryna Falska een tehuis voor dakloze Poolse kinderen op, Nasz Dom. Tijdens de Eerste Wereldoorlog schreef hij ook zijn meest vermaarde pedagogische werk, Hoe houd je van een kind.

Naast zijn pedagogische en literaire werk voor volwassenen begon hij voor kinderen te schrijven. Zijn meest succesvolle kinderboek is Koning Matthijsje de Eerste (1923).

Het einde van zijn leven heeft een legendarische figuur van hem gemaakt. Na de Duitse inval in Polen werd hij gedwongen om met zijn weeshuis naar het getto van Warschau te

[pagina 2]

verhuizen. Op 5 augustus 1942 werd Korczak met zijn medewerkers en tweehonderd kinderen naar Treblinka vervoerd. In het kamp zijn ze allen door vergassing om het leven gebracht. Van zijn laatste maanden is een dagboek bewaard gebleven.

Werk

Pedagogiek is voor Janusz Korczak niet de wetenschap van het kind, maar van de mens. Kinderen vormden voor hem een rechteloze, onderdrukte klasse. De pedagogiek in zijn huis was erop gericht kinderen door middel van zelfopvoeding de nodige lichamelijke en geestelijke onafhankelijkheid bij te brengen. Daadwerkelijke participatie en medeverantwoordelijkheid kregen vorm in het hebben van een eigen parlement, een rechtbank en een door hen vervaardigde krant. Kinderen en volwassenen stonden op voet van gelijkheid en hadden zich aan dezelfde regels te houden.

Voor Korczak is een kind niet minder mens dan een volwassene. Hij eiste voor het kind dan ook het recht op respect. In zijn boek Hoe houd je van een kind noemt hij drie fundamentele rechten van het kind: het recht van het kind op de dood, het recht van het kind op de dag van vandaag en het recht van het kind om te zijn wat het is. Korczak uitte vooral kritiek op de toekomstgerichtheid van de opvoeding. Bij het derde recht sluit hij nauw aan bij pedagogen als Pestalozzi, Freinet en Makarenko.

Naast zijn pedagogische werk heeft hij enige romans geschreven, waaronder Als ik weer klein ben (1925, Nederlandse vertaling 1985). In deze roman beschrijft hij de verschillen en overeenkomsten tussen volwassenen en kinderen. In het toneelstuk Gekkensenaat (1931) heeft hij op satirische wijze uiting gegeven aan de dreiging van het opkomend fascisme. Zijn bundel Alleen met God; gebeden van een mens die niet bidt laat zien dat Korczak ook wat geloofszaken betreft niets moest hebben van een slaafse en schijnheilige onderworpenheid.

Kinderboeken

Van zijn kinderboeken zijn er twee in het Nederlands vertaald: Koning Matthijsje de Eerste en het vervolg Koning Matthijsje op het onbewoonde eiland. Koning Matthijsje de Eerste is oorspronkelijk in 1923 in Polen verschenen en oogstte daar veel succes. Het heeft pas zestig jaar later de weg naar een Nederlandse uitgever gevonden. Veel van de ideeën van Janusz Korczak vinden we terug in dit humoristisch-satirische fantasieverhaal.

Door de dood van zijn vader wordt Matthijsje al op zeer jonge leeftijd koning. In het begin laat hij het regeren aan de ministers over. Hij voelt zich eenzaam. Er komt oorlog en Matthijsje vertrekt met de straatjongen Freek naar het front. Hij maakt kennis met de afschuwelijkheid en zinloosheid van een oorlog. Na beëindiging van de oorlog, gaat Matthijsje ernst

[pagina 3]

maken met het koningschap. Hij laat zich niet meer de wet voorschrijven, maar komt zelf met initiatieven. Matthijsje wil een samenleving tot stand brengen waarin kinderen dezelfde rechten hebben als volwassenen. Een wereld waarin geen verschil is tussen blanke, zwarte of gele mensen, tussen arm en rijk, tussen jongens en meisjes, tussen volwassenen en kinderen. Ondanks zijn goede plannen gaat het mis in zijn land. Er heerst chaos. Matthijsje wordt van alle kanten bedrogen, niet alleen door de volwassenen maar ook door de kinderen. Op het einde van het boek wordt Matthijsje ter dood veroordeeld. De veroordeling wordt echter op het nippertje omgezet in een verbanning.

In het tweede deel, Matthijsje op het onbewoonde eiland, heeft hij de tijd om over zijn mislukking na te denken. Wanneer zijn hulp wordt gevraagd bij een dreigende hongersnood van de zwarte kinderen ontvlucht hij het eiland. Hij redt de zwarte kinderen van de dood. Na zijn bevrijding uit een nieuwe gevangenschap duikt hij onder bij gewone mensen en gaat naar school. Overal waar hij verschijnt, valt hij echter op door een ander gedrag. Elke situatie wil hij namelijk ten goede veranderen, niet door macht uit te oefenen, maar door inzet. Hij wil geen koning meer zijn, maar hij kiest ervoor onder het volk te leven als fabrieksarbeider. In zijn vrije tijd schrijft hij sprookjes waarin nog wel hoop is voor een betere wereld. Terwijl hij denkt aan zijn laatste sprookje krijgt hij een ongeluk in de fabriek en sterft.

De wereld die Korczak in zijn jeugdboeken beschrijft is hard, corrupt en meedogenloos. Matthijsje ondervindt weinig liefde. Zijn inzet voor een betere wereld wordt niet geaccepteerd. Hij is en blijft een eenling. Matthijsje straalt net als Korczak een kracht uit, een onversaagdheid, die bewondering oproept. Ondanks de droevige afloop van zijn verhalen laat Korczak zien dat hij geen doemdenker was. Hij blijft geloven in een nieu-

[pagina 4]

we generatie. Aan het einde van het eerste deel heeft hij een jeugdfoto van zichzelf geplaatst met de woorden: ‘Toen ik er zo uitzag als op deze foto, wilde ikzelf alles doen wat er in dit boek staat. Later ben ik het allemaal vergeten en nu ben ik oud. Ik heb ook geen tijd en geen kracht meer om nog oorlogen te voeren en naar de menseneters te reizen. In dit boek heb ik deze foto laten opnemen, omdat het belangrijker is hoe ik eruit zag toen ik koning wilde zijn dan hoe ik eruit zag toen ik over koning Matthijsje schreef.’

De harde werkelijkheid wordt gerelativeerd door de ironische verteltoon van Korczak, die in de vertaling bewaard is gebleven. De vertaler heeft getracht de verhalen om te zetten in modern Nederlands zonder de authenticiteit aan te tasten. Toch is aan het taalgebruik en aan sommige wijdlopige passages te merken dat deze boeken uit de jaren twintig dateren. Ook de beschrijving van andere culturen, zoals die van het menseneters-volk, geeft blijk van een verouderde zienswijze. Desondanks hebben deze boeken hun waarde behouden, vooral door de visie die eruit spreekt.

Na 1980 is er een sterke opleving van de belangstelling voor Janusz Korczak en zijn ideeën over de opvoeding en vooral over de rechten van kinderen. In heel Europa en in Israel zijn Janusz Korczak-stichtingen opgericht. In Nederland bestaat sinds 1982 een Janusz Korczak Stichting, die zich onder meer ten doel stelt Nederlandse vertalingen van het werk van Korczak te stimuleren.

Bibliografie

Keuze uit het pedagogische werk

Dziecko Salonu [Das Salonkind]. Warschau, 1906.

Jak Kochác Dziecko (1916): Hoe houd je van een kind. Vertaald door Valeska de Bruijne-Hintzen en Liesbeth Schnack. Utrecht, Erven J. Bijleveld, 1984.

Prawo dziecka do szacunka [Das Recht des Kindes auf Achtung]. Warschau, 1929.

Keuze uit het literaire werk voor volwassenen

Sam na Sam z Bogiem (1922): Alleen met God. Gebeden van een mens die niet bidt. Amsterdam, Ten Have, 1982.

Kiedy znów bede maly (1925): Als ik weer klein ben. Utrecht, Erven J. Bijleveld, 1985.

Senat Szaleńców [Senat der Verrückten]. Warschau, 1931.

Pamietnik (Herinneringen, geschreven in het getto van Warschau; posthuum uitgegeven in: Wybor pism. Warschau, 1958).

Keuze uit de niet in het Nederlands vertaalde kinderboeken

Móski, Joski i Srule [Die Mojsches, Joscheks und andere Lausbuben]. Warschau, 1909.

Józki, Jáski i Franki [Von der Joscheks, Jascheks und Franeks]. Warschau. 1911.

Kajtús Czarodziej [Kajtus, der Zauberer]. Warschau, 1924.

Bankructwo Malego Dzeka [Der Bankrott des kleinen Jack]. Warschau, 1924.

In het Nederlands vertaalde kinderboeken

Król Maicuś Pierwszy (1923): Koning Matthijsje de Eerste. Vertaald door Benjamin Gijzel. Met illustraties van Waldemar Andrzejewski. Amsterdam, Van Goor Jeugdboeken, 1981.

[pagina 5]

Król Maciuś Pierwszy, 2 (1923): Koning Matthijsje op het onbewoonde eiland. Vertaald door Benjamin Gijzel. Met illustraties van Waldemar Andrzejewski. Amsterdam, Van Goor Jeugdboeken, 1983.

Over Janusz Korczak

Tadeusz Zychewicz, Janusz Korczak: een ongewone dokter. Vertaling Benjamin Gijzel. In: NRC Handelsblad, 27-5-1978 en 3-6-1978.

Erich Dauzenroth, Ein Leben für Kinder. Janusz Korczak Leben und Werk. Gütersloh, 1981.

Halina Semenowicz & Annie Prévost, Janusz Korczak et les droits des enfants. In: Sommaire, nr. 135 (20-12-1981), blz. 1-38.)

Marijke van Raephorst, Koning Matthijsje de Eerste: humoristisch-ironisch sprookje over de harde werkelijkheid in Polen. In: Verkenningen op het gebied van de jeugdliteratuur, jaargang 12 (1981-1982), blz. 25-29.

Philip Veerman, Janusz Korczak, een onbekende Pool. In: Het Parool, 1-7-1982.

Philip Veerman, Het weeshuis van Korczak, een oase in Warschau. In: Sjow, nr. 1/2 (1983), blz. 38-43.

Kees Waaldijk, Leven met kinderen: Janusz Korczak 1878-1942. In: Jeugd en Samenleving, jaargang 13 (1983), blz. 5-31.

René Görtzen, Weg met de opvoeding. In: Intermediair, jaargang 19 (1983), nr. 46.

Hanna Blok & Franca Hersch, Hoe houd je van een land. In: Hervormd Nederland, 10-12-1983.

8 Lexicon jeugdliteratuur
augustus 1985