Lexicon van de jeugdliteratuur

De Kleine Vuurtoren

door Margreet Bruijn en Fem Bijlsma

De Kleine Vuurtoren is een jeugdboekengids die in de periode 1927-1961 met tussenpozen werd uitgegeven. Zij richtte zich in haar recensies tot ouders en opvoeders, de boekhandel, de openbare leeszalen en het jeugdwerk. In de geschiedenis van de voorlichting over jeugdlectuur kan deze gids niet als op zichzelf staand worden gezien, maar alleen in samenhang met de voorlichtende publikaties op het gebied van de jeugdliteratuur in de eerste decennia van de twintigste eeuw. Van grote invloed op deze ontwikkelingsgeschiedenis zijn geweest: Nellie van Kol ‘Wat zullen de kinderen lezen?’ (De Gids, oktober 1901), J.W. Gerhard De aesthetische opvoeding der jeugd (1905), M. Wibaut-Berdenis van Berlekom Het boek en het volkskind (1906), J. Stamperius Over kinderlectuur (1910). Evenals Nellie van Kol maakte Stamperius zich grote zorgen over de kwaliteit van het kinderboek, vooral wat betreft vertalingen. Hij betreurde het dat Nederland niet bij de Berner Conventie was aangesloten, waardoor het voor Nederlandse uitgevers mogelijk was kosteloos aan kopij van buitenlandse boeken te komen die maar al te vaak inhoudelijk waardeloos waren en voor volwassenen bestemd, zodat ze omgewerkt moesten worden voor de jeugd.

Van de daarna verschenen publikaties met betrekking tot verantwoorde jeugdliteratuur moeten worden genoemd:

- Lectuur voor kinderen door J. Bos-Meilink. Deze instructieve handleiding voor ouders en opvoeders verscheen in 1913 bij de Maatschappij voor goede en goedkope lectuur. Zij bevatte een opgave van beoordelingscommissies van kinderboeken: Commissie van het Nederlandsch Onderwijzersgenootschap (Jac Swildens), de Commissie van de Nederlandsche Kinderbond, met o.a. een samengestelde lijst van Suze Groshans, de Ons Huis-commissie tot beoordeling van kinderlectuur, met een lijst in het Bibliografisch Jaarboek van de Wereldbibliotheek, en van tijdschriften met recensies: De vrouw (Ida Heijermans), Het Kind (H.C. Gunning-De Vries en Nienke van Hichtum), De Proletarische Vrouw, De Vrouw en haar huis, De Groene Amsterdammer.

- Onze kinderen en hun boeken, samengesteld door Annie C. Gebhard. Dit handboekje werd in februari

1916 door het Museum voor Ouders en Opvoeders uitgegeven. Het bevat inleidingen van Ida Heijermans, Nellie van Kol, Nienke van Hichtum en Albertine Steenhoff-Smulders over de eisen die aan een kinderboek gesteld moeten worden, en van J.B. Heukelom over de illustraties en de uiterlijke verzorging. Opvallend in dit handboekje is de indeling in rubrieken, zoals die later in grote lijnen ook in De kleine Vuurtoren wordt teruggevonden. De gebruikelijke indeling ‘Voor de allerjongsten’ en ‘voor jong en oud’, werd onder meer uitgebreid met ‘Verhalen uit het huiselijk leven’, ‘Van kinderleven in andere landen’, ‘Over onze huisdieren’, ‘Avontuurlijke verhalen’, ‘Geschiedkundige verhalen’, ‘Van leven en strijd’, ‘Van mensenarbeid,’ De natuur rondom ons en ‘Bezigheid in huis’.

De Kleine Vuurtoren

In 1918 richtte Henriëtte J. Kluit, assistente aan de Gemeentebibliotheek te Rotterdam, een verzoek aan de redactie van Bibliotheekleven, het orgaan van de Nederlandsche Vereeniging van Bibliothecarissen en Bibliotheekambtenaren, om een vaste rubriek voor jeugdbibliotheken in hun maandblad op te nemen. Ook ijverde zij jarenlang met Saskia Lobo, bibliothecaresse aan de Gemeentelijke Jeugdleeszaal en Centrale Schoolbibliotheek te Den Haag, voor een regelmatige uitgave van een jeugdboekengids.

In november 1924 verscheen als Leeszaalwerk nr. 4, uitgegeven door de Centrale Vereeniging voor Openbare Leeszalen en Bibliotheken, Het kinderboek 1920-1924: een keur uit vijf jaren, samengesteld en toegelicht door Saskia Lobo. In het nawoord bij deze lijst van 180 alfabetisch gerangschikte boeken met leeftijdsaanduiding, schrijft Saskia Lobo dat het bij de keuze niet in de eerste plaats om volledigheid en strenge selectie gaat, want: ‘In de praktijk hebben wij rekening te houden met den middelmatigen lezer, die m.i. door een volledige lijst van boeken evenzeer wordt afgeschrikt als door een keur van boeken, welke vèr boven en buiten zijn gedachten- en gevoelswereld liggen’.

Maar eindelijk dan, in november 1927, konden Henriëtte Kluit en Saskia Lobo, mede dank zij de financiële steun van de Nederlandsche Vereeniging van Bibliothecarissen en Bibliotheekambtenaren, hun eerste Jeugdboekengids De Kleine Vuurtoren de wereld insturen. Bij de samenstelling werd gebruik gemaakt van recensies van de reeds eerder genoemde commissies en jeugdboekenspecialisten, waaraan nog toegevoegd kunnen worden, onder anderen: S. Abramsz, D.L. Daalder, J.H. Gunning Wzn., E. Heimans, A.S.C. de Koe, Nannie van Wehl, J.H.F. Ritter, Annie Salomons, Marie Schmitz. Ook

werd geraadpleegd de Lektuurgids van de Amsterdamsche Christelijke Jeugdcentrale en de Rafaëlcatalogus (R.K.).

Het zestig bladzijden tellende gidsje was in acht rubrieken onderverdeeld en bevatte 442 titels.

Deze eerste uitgave bleek in een grote behoefte te voorzien en leidde tot het Supplement 1928, uitgegeven door Boekhandel M. Dijkhoffz te Den Haag, die zeer nauw bij De Kleine Vuurtoren betrokken bleef tot de overname door de Veereniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels in 1954.

In 1932 verscheen een nieuwe uitgave met 592 titels, weer samengesteld door Henriëtte Kluit en Saskia Lobo, die de verschijning echter niet meer mocht meemaken en in een ‘woord vooraf’ door Nienke van Hichtum dankbaar herdacht werd als ‘Onze eerste specialiteit... op het gebied der kinderliteratuur’.

Successievelijk verschenen er verder vóór de Tweede Wereldoorlog een uitgave in 1934, een supplement in 1936 en een uitgave in 1939. Deze laatste verscheen als nr. 11 van Bibliografische Vlugschriften, bijvoegsel van Bibliotheekleven (december 1939).

Uit de verschillende voorwoorden blijkt dat er voor de selectie gezocht is naar boeken die voldoen aan de eisen door ouderen èn kinderen gesteld. Men streefde naar een ruime keuze, rekening houdend met de aanleg en de omstandigheden van het kind.

De boekbesprekingen in de gids werden tot en met 1932 voorzien van de initialen van de recensent. De uitgevers werden niet met name genoemd, maar met een codenummer aangeduid, waarmee de niet-commerciële instelling van de redactie extra werd benadrukt.

Vanaf 1934 bestond de redactie uit de jeugdbibliothecaressen H.J. Kluit, L.C.J. de Gaay Fortman (Den Haag) en J.R. Wolff (Den Haag).

In de periode van de beginjaren van De Kleine Vuurtoren verschenen bovendien enkele andere voorlichtende uitgaven met een eigen boekenkeuze:

- Lijst van aanbevolen kinderboeken; met recensies van 1913-1927; 6e dr. Uitgave van de commissie voor Kinderlectuur van de Bond van Nederlandsche Onderwijzers, 1928.

- Over boeken voor kinderen, door Hendrik van Tichelen, conservator van het Stedelijk Schoolmuseum te Antwerpen. Deze uitvoerige handleiding met uitgebreide titellijsten was ook voor Noord-Nederland zeer waardevol. (Ned. Boekhandel te Antwerpen; 1928.)

- Het goede kinderboek door G. Hellinga en T. Hellinga-Zwart, aangeboden door de Haagsche Schoolvereeniging. Aan deze gids met circa 700 titels werd medewerking verleend door L.C.J. de Gaay Fortman.

(Uitgave Boekhandel Boucher, Den Haag 1e dr. 1926; 2e dr. 1932.)

Deze titellijsten maakten De Kleine Vuurtoren allerminst overbodig, omdat haar afzetgebied algemener was.

Na de Tweede Wereldoorlog

Hoewel er de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog een grote behoefte bestond aan een algemene jeugdboekengids was er door de chaotische naoorlogse situatie voor De Kleine Vuurtoren geen uitgave mogelijk. Wel werd vanuit de Gemeentebibliotheek te Rotterdam door Henriëtte J. Kluit in 1946 en 1947 een gestencilde lijst aan de jeugdbibliotheken verzonden, uitgegeven door de Commissie voor Kinderbibliotheken. Pas in 1949 werd, mede door financiële steun van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels, een uitgave gerealiseerd bij de boekhandels Dijkhoffz en Voorhoeve & Dietrich. De redactie bestond nu uit H.J. Kluit, J.R. Wolff en M. Bruijn (Amsterdam). Medewerking werd ook verleend door het Studiecentrum voor Jeugdbibliotheken, en hoewel de redactie verantwoordelijk was voor de keuze was deze wel gebaseerd op de besprekingen van de commissies voor jeugdboekbeoordeling in de verschillende Openbare Bibliotheken, met de inbreng van de Rooms-Katholieke en Protestants-Christelijke bibliothecaressen.

Voor het eerst werden de namen van de uitgevers vermeld, in plaats van de niet nader toegelichte codenummers.

Blijkens het voorwoord van de redactie was inmiddels de kinderboekenproduktie sterk door de tijdsomstandigheden beïnvloed. Gewezen werd op een behoefte aan meer en heviger spanning èn aan gemakkelijker afleiding. Er zouden naast de verantwoordelijke jeugdboekenschrijvers vele schrijvers zijn, die te veel speculeren op de geestelijke gemakzucht van de jeugd en die al te graag naar hen toeschrijven, waardoor zij een nivellerende invloed uitoefenen.

Onder de redactie met dezelfde samenstelling, aangevuld met twee jeugdbibliothecaressen ter beoordeling van de Rooms-Katholieke en Protestants-Christelijke jeugdlectuur, resp. E.M. Jansen (Bergen op Zoom) en J.A. Hoogenraad (Den Haag), kwam de uitgave van 1951 tot stand en het supplement van 1952.

Door de steeds groter wordende jeugdboekenproduktie bleek het jaarlijks verschijnen van een gids als De Kleine Vuurtoren in een dringende behoefte te voorzien, zowel voor de scholen, ouders en opvoeders als voor de boekhandel en uitgeverij.

In 1953 verklaarde de Commissie voor de Propaganda van het Nederlandse Boek zich bereid de uitgave van een complete gids op zich te nemen, met de bedoeling telkens een

jaarlijkse uitgave te overwegen en uit te voeren. Omdat de beide pioniersters het niet meer met hun bibliotheekwerk konden combineren werd de hoofdredactie overgedragen aan Margreet Bruijn, de redactie werd aangevuld met de jeugdbibliothecaressen J.T. Heijbroek (Amsterdam) en S. van Dorp (Enschede).

Per contract werd vastgelegd dat het werk voor De Kleine Vuurtoren op dezelfde grondslag zou worden voortgezet: geen reclame voor een speciale uitgave; de redactie zou zelfstandig blijven bij de selectie, met inachtneming van de reeds gehanteerde normen voor alle gezindten.

Van 1954 tot en met 1961 gaf de Commissie voor de Propaganda van het Nederlandse boek De Kleine Vuurtoren uit, waarbij drie complete gidsen, in 1954, 1956 en 1958, en de overige jaren een supplement. De prijs bleef beneden f 1,-

De invloed van De Kleine Vuurtoren bleek zeer groot en zelfs stimulerend voor sommige uitgevers om selectiever te werk te gaan. Voor bepaalde uitgevers was dit echter vaak niet haalbaar. Op den duur bleek er binnen de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels behoefte te bestaan aan ‘collectievere’, dus commercieel gerichte propagandamiddelen, zodat begin 1962 besloten werd de gids De Kleine Vuurtoren niet langer uit te geven, waarna de redactie werd ontbonden.

Sinds 1965 wordt door Bureau Boek en Jeugd met de gelijknamige gids Boek en Jeugd het werk van De Kleine Vuurtoren voortgezet.

22 Lexicon jeugdliteratuur
februari 1990