Lexicon van de jeugdliteratuur

Kinderprenten

door Wim Hofman

De kinderprent (ook wel centsprent of oortjesprent genoemd) is voortgekomen uit de volksprenten, die al in de vijftiende eeuw voor een lage prijs werden gemaakt en verhandeld. De eerste prenten die onder het volk werden verspreid, waren afbeeldingen van de Heiland, de Moeder Gods en van schutspatronen. Ze kregen een plaats aan de schoorsteenmantel, boven het kraambed, in de reiskoffer of in de stal en dienden als middel tegen ziekte van mens en dier, tegen een plotse dood, tegen blikseminslag en allerlei andere rampspoed. In de zestiende eeuw werden deze heiligenprenten aangevuld met bijbelse, symbolische en allegorische voorstellingen en werden zij gemeengoed in praktisch heel Europa.

Anders dan bijvoorbeeld in België heeft in Nederland door de reformatie de overgang van de heiligenprent naar de profane volksprent tamelijk abrupt plaatsgevonden. Omdat men anders tegen afbeelding en beeld ging aankijken, verdwenen de afbeeldingen van heiligen al ras van de prenten. Wel bleef men de meer spectaculaire gebeurtenissen uit het Oude Testament drukken en ook Sint Nicolaas (een soort kinderschrik) verdween niet van de prenten.

In de tweede helft van de zeventiende eeuw neemt de volksprent steeds meer het karakter van kinderprent aan. Dat wil zeggen dat er speciaal prenten werden gemaakt voor kinderen van het volk, van boeren, ambachtslieden en neringdoenden. Het vervaardigen van kinderprenten was voor het einde van de achttiende eeuw vooral een zaak van uitgevers in de Nederlanden. Daar werden duizenden kinderprenten gedrukt en verhandeld. Later werden zij overvleugeld door uitgevers uit het buitenland, die moderner druktechnieken toepasten. Uiteindelijk is de kinderprent verdrongen door het goedkope prentenboek en vooral door het stripboek.

Onderwerpen

Bij het vervaardigen van de prenten werd gezocht naar onderwerpen die het jonge volkje zouden kunnen aanspreken. Het is dan ook niet verwonderlijk dat veel van hetgeen op de prenten werd afgebeeld, direct te maken had met wat in het niet al te geletterde volk leefde, zoals bekende volksverhalen, feestelijke gebeurtenissen als sinterklaas en kermis, enzovoort. Erg populair waren de prenten die Luilekkerland voorstelden, de Trap des Ouderdoms of De Verkeerde Wereld (waarop de

vis de visser vangt, de haas de jager schiet, het paard de koetsier ment, de vrouw naar de kroeg gaat en de man de kinderen verzorgt).

Natuurlijk zijn er veel prenten waarop dieren worden afgebeeld, naast geschiedkundige onderwerpen, klederdrachten, portretten van vorsten en helden, stadsgezichten, soldaten, vreemde volkeren, schepen en tal van onderwerpen.

Ook waren er prenten met verkorte versies van bekende verhalen. Een geliefd thema was bijvoorbeeld het verhaal van Jan de Wasscher, die steeds meer onder de plak van zijn vrouw komt te zitten. Het verhaal werd ingedikt tot een soort stripverhaal. Hetzelfde gebeurde met de verhalen van Tyl Uilenspiegel, Tetjeroen, Robison Crusoe, de reizen van Gulliver enzovoort. Ook werden sprookjes afgedrukt (vooral de sprookjes van Moeder de Gans) zoals ze onder het volk bekend waren. Met Duimelot bijvoorbeeld loopt het steevast slecht af, omdat hij het stelen niet kan laten.

Mede door de grote verscheidenheid van onderwerpen zijn de prenten van grote cultuurhistorische en vooral volkskundige betekenis.

Techniek

Kinderprenten werden oorspronkelijk gedrukt op ruw, ongelijmd lompenpapier. Het formaat was meestal 41 bij 33 centimeter. De meest gebezigde techniek was de houtsnede.

In het begin sneed men de voorstelling in een groot blok vruchtbomenhout. Later gebruikte men ook wel aparte blokjes of reeksen en bezigde men ook wel de houtgravure toen er voor deze techniek geschikt hout (bijvoorbeeld buksbomenhout) werd verhandeld.

De afbeeldingen werden in zwart gedrukt met een inkt die bestond uit roet en lijm. Soms werden de plaatjes met een penseel, door middel van een tampon en een sjabloon, of soms gewoon met de vingers van wat kleur voorzien.

De lompenhandelaars, de papiermakers in de papiermolens, degenen die de houtsneden maakten en de drukkers moeten enorm hard gewerkt hebben om nog een beetje te verdienen. In de loop der eeuwen zijn in West-Europa dan ook miljoenen prenten vervaardigd. De verspreiding gebeurde door marskramers, door de speelgoedkraam op de kermis en door de nieuwstijdingenverkoper. De prijs was laag. Voor één blad werd één oortje gevraagd. Vandaar dat men zo'n prent ook wel oortjesprent noemde of centsprent, al naargelang de prijs.

In de negentiende eeuw werden steeds meer prenten in Duitsland en Frankrijk gemaakt. Het papier werd van een betere kwaliteit en ook de druktechnieken werden steeds beter. De onderwerpen werden, naar de eisen van de tijd, steeds meer didactisch

en opvoedkundig getint. Door deze factoren boetten de prenten echter veel van hun oorspronkelijke charme in.

Mede door de snelgroeiende populariteit van het stripverhaal is de kinderprent van het toneel verdwenen.

Uitgevers

De oorsprong van de volks- en kinderprenten is te vinden in de belangrijke steden. Het ligt dan ook voor de hand dat vanaf de zeventiende eeuw in Amsterdam verschillende uitgevers zich bezighielden met het vervaardigen van dit soort prenten. Maar ook in andere steden zoals Rotterdam, Haarlem, Zaltbommel, Breda en niet te vergeten Deventer, waar ook prenten met teksten in het Fries werden gedrukt, ontstonden uitgeverijen.

Voor wat betreft Vlaanderen dient bovenal Turnhout genoemd te worden, waar vele, ook tweetalige prenten vandaan kwamen.

Collecties

Verzamelingen van kinderprenten bevinden zich in verschillende musea in Nederland en België. Een belangrijke collectie bevindt zich in het Rijksprentenkabinet van het Rijksmuseum te Amsterdam, alsook bij de Stichting Atlas van Stolk te Rotterdam. Ook zijn collecties kinderprenten te vinden in enkele bibliotheken, bijvoorbeeld in de provinciale bibliotheken te Leeuwarden en Middelburg.

Bibliografie

4 Lexicon jeugdliteratuur
februari 1984