Lexicon van de jeugdliteratuur

Ellen Key

door Noortje Geertsma-Van Gijs

Ellen Karolina Sofia Key werd op 21 december 1849 geboren op het landgoed Sundsholm, Småland, Zweden. Vanaf 1868 verbleef Ellen Key's winters in Stockholm, waar ze werkzaam was als secretaresse van haar vader die zitting had in het Zweedse parlement. Daarnaast volgde ze lessen in natuurwetenschappen en kunstgeschiedenis. Ook werd ze medewerkster van Tidskrift för Hemmet, waarin ze onder andere essays over Engelse literatuur schreef. Van 1880 tot 1899 was ze als onderwijzeres verbonden aan de experimenteerschool van Anna Whitlock in Stockholm en van 1883 tot 1903 gaf ze aan het Arbeidersinstituut te Stockholm voordrachten over biologie, volkenkunde en Zweedse kunstgeschiedenis. Ze werd een gezaghebbend persoon in literaire en politieke kringen. Ook was ze een van de oprichtsters van de vereniging ‘Tolfterna’, die zich tot doel stelde de positie van arbeidersvrouwen te verbeteren en hen te betrekken in het culturele leven. Van 1903 tot 1909 reisde Ellen Key naar verschillende Europese landen om lezingen te houden over haar ideeën. Ze stierf op 25 april 1926 in haar huis Strand bij Alvastra, Zweden.

Werk

Ellen Keys ideeën werden geboren uit het onrecht dat ze zag in de wereld om zich heen: kinderarbeid, prostitutie, de schrijnende omstandigheden van arbeidersgezinnen en de onverschilligheid van de gegoede burgerij ten aanzien van ethische waarden. Ellen Key maakte vooral naam door haar geschriften over de positie van de vrouw en de opvoeding van het kind. In haar ideeën werd ze sterk beïnvloed door Rousseau (‘het kind is goed’) en de Engelse evolutionistische filosoof Spencer (‘we moeten aan onze eigen ontwikkeling werken om die van het nageslacht te verhogen’). Ze pleitte voor economische onafhankelijkheid van de getrouwde vrouw en recht op onderwijs en vrije beroepskeuze voor de ongetrouwde vrouw. De grootste bekendheid verwierf haar boek De eeuw van het kind (1900) dat in vele talen vertaald werd. Veel opschudding veroorzaakte De ethiek van liefde en huwelijk waarin ze zich uitsprak voor een vrijere huwelijksmoraal. In 1896 brak Ellen Key openlijk met het christendom; in plaats daarvan ontwikkelde ze haar levensleer die zij onder andere in De nieuwe maatschappij beschreef: de menselijke persoonlijkheid zou zich

in ethisch-esthetische zin ontwikkelen tot een wereldburger in een toekomstrijk van geluk en schoonheid. Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog was dan ook een grote schok voor Ellen Key. De laatste jaren van haar leven waren gewijd aan pacifistisch werk.

Ideeën over opvoeding

In de loop van de 18e en 19e eeuw veranderde in West-Europa, en zo langzamerhand ook in Zweden, het beeld dat men had van het kind. Terwijl het kind lange tijd als een zich beneden zijn niveau gedragende volwassene was beschouwd, kreeg men nu aandacht en respect voor de specifieke eigenschappen van het kind zelf. Van invloed op deze veranderde zienswijze waren onder anderen Rousseau en de Engelse schrijvers Charles Dickens en George Eliot. Met name in het begin van de twintigste eeuw was er in Europa en Amerika sprake van een echte opleving op pedagogisch gebied, die wel de ‘Nieuwe Schoolbeweging’ wordt genoemd. Enkele belangrijke pioniers waren Maria Montessori, Ovide Decroly en Jan Ligthart. Men hechtte veel belang aan zelfwerkzaamheid en activiteit in de school, in tegenstelling tot de oude ‘zit-luisterschool’. In Zweden was Ellen Key de belangrijkste vertegenwoordigster van de ‘Nieuwe Schoolbeweging’. Ook in landen buiten Zweden hebben haar geschriften indertijd groot opzien gebaard; van De eeuw van het kind verschenen in 1926 alleen al in Duitsland 36 oplagen.

Ellen Key droeg De eeuw van het kind op ‘aan alle ouders die in de nieuwe eeuw de nieuwe mens hopen te vormen’. Maar die ‘nieuwe mens’ zou zich alleen kunnen ontplooien met behulp van een nieuwe opvoeding en een nieuwe school. Niet langer moest het kind gemaakt worden tot een kopie van de opvoeder, maar daarentegen ruimte krijgen voor zijn eigen persoonlijkheid. Ellen Keys visie op het kind was onlosmakelijk verbonden met haar visie op de vrouw, daar zij meende dat een evenwichtige opvoeding alleen plaats kon vinden binnen het huisgezin met de - niet buitenshuis werkende - moeder als belangrijkste opvoeder. Het slaan van kinderen wees ze radicaal af en ze was overtuigd van het belang van het spel, zowel thuis als op school.

Ellen Key stond zeer kritisch tegenover het traditionele onderwijs. Wat ze vooral tegen de school had, was het opdelen van de leerstof in afzonderlijke vakken die het kind niet met elkaar in verband kon brengen. Daarvoor in de plaats moest het kind tot zelfwerkzaamheid worden gebracht; praktisch werk kunnen verenigen met theoretisch werk, waardoor het de onderlinge verbanden zou gaan ontdekken. Ook moest de school veel meer aansluiten bij het individuele kind. Beloningen, cijfers en

rapporten waren uit den boze. De school kon pas een school ‘voor het leven’ zijn, wanneer de beide seksen en de verschillende maatschappelijke klassen niet langer gescheiden zouden worden. Hoewel Ellen Key probeerde haar gedachten over onderwijs in haar eigen praktijk vorm te geven, heeft ze haar ideeën nooit volledig kunnen verwezenlijken. In De eeuw van het kind schetst ze dan ook het beeld van haar ‘gedroomde school’.

In directe zin is Ellen Keys invloed op pedagogisch gebied zeer gering. Haar betekenis ligt vooral in de discussies die zij destijds ontketende, waardoor velen tot nadenken en heroriënteren werden gebracht.

Ideeën over kind en boek

Rond de eeuwwisseling domineerde in Zweden het moralistische, didactische en weinig kunstzinnige kinderboek. In een debat dat op gang kwam over kinderliteratuur en het lezen van het kind had Ellen Key een belangrijk aandeel. Zij pleitte voor een esthetisch hoogstaande kinderliteratuur zonder moralisme. Het debat werd verder gekenmerkt door de wens boeken van hoge literaire en kunstzinnige kwaliteit voor kinderen uit alle sociale klassen beschikbaar te stellen.

Een bibliotheek in elk huisgezin achtte Ellen Key een belangrijk onderdeel van de opvoeding. In die bibliotheek moest het kind van jongsaf boeken kunnen vinden voor verschillende leeftijden; naar de mening van Ellen Key was de keuze van boeken hoogst individueel, niet leeftijdgebonden en alleen door het kind zelf te maken. Verder dienden vooral de klassieken uit de literatuur voor volwassenen vertegenwoordigd te zijn, omdat kinderen beter een goed boek voor volwassenen dan een slecht kinderboek konden lezen.

De schoolbibliotheek moest het grootste, mooiste en belangrijkste lokaal van de school zijn en de uitlening een wezenlijk onderdeel van het onderwijs. Het literatuuronderwijs diende geïntegreerd te worden in de andere vakken door het aanbieden van boeken die aansloten bij de lesstof. Maar het lezen van die boeken moest thuis gebeuren, zonder enige druk, op door het kind gekozen tijd en plaats. In De eeuw van het kind gaf Ellen Key een overzicht van de boeken die zij geschikt achtte voor de huis- en schoolbibliotheek.

Veel belang hechtte Ellen Key aan het lezen, voorlezen en vertellen van het sprookje, zowel thuis als op school. Dit had naar haar mening grote waarde voor de ontwikkeling van de taal, de fantasie en het gevoelsleven van het kind. Zelf had ze, als jong meisje al, op verzoek een verzameling Zweedse sprookjes en sagen aangelegd, waar ze bij haar latere werk in het onderwijs veel gebruik van maakte.

Hoewel de discussie over kinderboeken heeft gezorgd voor een duidelijke doorbraak in de toenmalige Zweedse kinderliteratuur, was het kunstopvoedingsideaal dat Ellen Key en anderen voorstonden te elitair om de uitgave van het kinderboek in ruime zin te beïnvloeden. Wel hebben Ellen Keys ideeën over de inrichting van de schoolbibliotheek grote betekenis gehad voor de opbouw van schoolbibliotheken in Zweden en Duitsland.

Bibliografie

15 Lexicon jeugdliteratuur
oktober 1987