Lexicon van de jeugdliteratuur

Theo van Hoytema

door Francien Braaksma

Theo(door) van Hoytema werd op 18 december 1863 geboren in Den Haag. Hij volgde avondlessen aan de Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag, was lid van de Haagse Kunstkring en van Arti et Amicitiae te Amsterdam en werkte een tijd lang als tekenaar voor het Zoölogisch Museum te Leiden.

In 1891 trouwde hij met Tine Hogervorst; na een turbulent huwelijksleven scheidden zij in 1902 van tafel en bed. Van Hoytema woonde sindsdien op verschillende adressen; vanwege zijn slechte gezondheid verbleef hij regelmatig in ziekenhuizen en sanatoria. Hij overleed op 28 december 1917 in Den Haag.

Behalve kinderboeken en kalenders, waaraan hij zijn grootste bekendheid ontleende, maakte hij ook wandschilderingen, prenten, omslagen, affiches, ex-librissen, menukaarten, houtsnijwerk voor meubels, ontwerpen voor vazen en tegels en versieringen voor verzendkisten van Delftse slaolie.

Werk

Van Hoytema is nooit een miskende kunstenaar geweest. Na de verschijning van Hoe de vogels aan een koning kwamen in 1892 kon hij min of meer van zijn werk leven. Internationale bekendheid kreeg hij door zijn lithografisch werk, met afbeeldingen van dieren, planten en landschappen - vooral door de kalenders, die van 1902 tot 1917 jaarlijks verschenen. Over de techniek van het lithograferen (steendrukken) oordeelde Knuttel in 1953: ‘Hij beheerste het ten slotte zo volledig, dat hij zeker tot de grootste lithografen behoort die tot heden leefden; door niemand is hij geëvenaard, waar het de kleurenlitho betreft.’

Voor zijn dierenstudies ging Van Hoytema veel naar Artis. Zijn liefde voor de natuur komt op zeer persoonlijke, onnavolgbare en pretentieloze wijze in zijn werk tot uiting. Jan Veth, die van meet af aan opbouwende kritieken schreef over het werk, merkt echter op dat Van Hoytema geen talent had voor het afbeelden van mensen en katten.

Van Hoytema werd beïnvloed door de Japanse prentkunst en ook enigszins door de Art Nouveau, zoals blijkt uit de wijze van stilering en het gebruik van motieven als irissen, pauwen en zwanen. In navolging van Engelse kunstenaars als Walter Crane, William Morris en Randolph Caldecott verwerkte hij in Hoe de vogels aan een koning kwamen als eerste in Nederland de getekende tekst op decoratieve wijze als onderdeel van de illustratie.

De kinderboeken van Van Hoytema werden in beperkte oplagen uitgegeven. Het waren kostbare boeken, ondanks het feit dat ze om de kosten te verlagen in minder kleuren gedrukt werden dan de kunstenaar lief was. Sommige proefdrukken zijn daarom door hem met de hand van extra kleuren voorzien.

In het werk van een aantal Nederlandse illustratoren zijn invloeden van Van Hoytema aan te wijzen: Jan Rinke, L.W.R. Wenckebach, Oom Ben (pseudoniem van W.B. Wierink), Nellie Bodenheim en H. Verstijnen. Rie Cramer heeft les van hem gehad.

Grote collecties van het werk van Theo van Hoytema zijn te vinden in het Gemeentemuseum in Den Haag en in het Rijksmuseum in Amsterdam. Vanaf 1970 zijn de kinderboeken in offset herdrukt, waarbij de spelling zoveel mogelijk werd aangepast.

Kinderboeken

In 1892 verscheen Van Hoytema's eerste kinderboek: Hoe de vogels aan een koning kwamen. Het werd met veel enthousiasme ontvangen. Vergeleken met de latere boeken zijn de illustraties soms nog wat onbeholpen. Het boek bestond uit eenendertig zwarte litho's op grijs papier. Er verscheen een albumuitgave en een handelseditie.

Het volgende jaar kwam een wat ingekorte versie uit van Het lelijke jonge eendje van H.C. Andersen. De tekst kwam weer binnen de illustraties terecht. Planten hebben hier soms een symboliserende functie. In het verhaal zijn ook jeugdervaringen van de kunstenaar verwerkt. De afbeeldingen van mensen en katten zijn bepaald mislukt. In de andere boeken komen deze ook niet meer voor. Er verschenen van dit boek een proefdruk in portefeuille, een handelseditie en in 1894 een Engelse uitgave.

Tine Hogervorst, de vrouw van Van Hoytema, schreef de tekst voor Uilen-geluk, dat in 1895 uitkwam: twintig litho's in bruin, blauw, geel en rood vertellen het verhaal van de uilen, de drukke hoenderhof en de voortgang der seizoenen. De tekst staat onderaan in de illustraties in bruine drukletters. Het is een verfijnd, fleurig en dichterlijk boek, maar Van Hoytema was ontevreden over de zorg die de uitgever eraan had besteed. Van het boek verschenen verschillende edities, waaronder (in 1896) een Engelse. Celestino Piatti gebruikte omstreeks 1970 de in het Duits vertaalde tekst van Tine bij eigen illustraties.

Het volgende sprookje van Andersen dat Van Hoytema illustreerde, was Twee hanen, in 1898. Critici vonden het unaniem virtuoos, maar minder gevoelig dan vorige boeken.

In 1904 ten slotte verscheen Vogelvreugd, met tekst op rijm van Theo van Hoytema zelf: zesendertig litho's in blauw, geel en oranje. De ondertitel ‘prenteboek voor de lieve jeugd’ suggereert dat het een kinderboek is. Re-

censenten vonden en vinden het voor kinderen te subtiel en te dromerig.

De oorspronkelijke uitgaven van deze kinderboeken zijn meestal in de handen van verzamelaars terecht gekomen.

Bibliografie

Uitgeverij Schoonderbeek heeft als bijlage bij de herdrukken van de kinderboeken en kalenders van Theo van Hoytema een aantal artikelen over hem herdrukt (onder meer van G. Knuttel, A. Plasschaert, R.N. Roland Holst en J.G. Veldheer).

4 Lexicon jeugdliteratuur
februari 1984