Lexicon van de jeugdliteratuur

Theo Hoogstraaten

door Ruud Kraaijeveld

Theo Hoogstraaten is op 9 juli 1948 in Mijdrecht geboren. Als kind was hij al creatief. Hij hield van muziek maken, schilderen, tekenen, fotograferen en schrijven. In zijn jeugd logeerde hij tijdens de zomervakantie vaak bij zijn grootouders. Doordat zijn opa bij de politie werkte en een grote verzameling boeken over misdaad bezat, maakte hij al vroeg kennis met speurdersverhalen.

Na de middelbare school volgde hij een opleiding tot onderwijzer. In de periode dat hij in het basisonderwijs werkzaam was, studeerde hij in de avonduren M.O. Nederlands en geschiedenis, vakken waarin hij later les gaf op een scholengemeenschap in Noord-Holland. Naast zijn werk volgde hij een vakopleiding voor illustrator.

Geleidelijk keerde de schrijfdrang uit zijn jeugd terug. Eerst publiceerde hij het informatieve boek Nederlanders in Nederlands-Indië (1986). Vervolgens schreef hij een aantal schoolboeken voor geschiedenis en staatsinrichting. De stap naar jeugdboeken zette hij in 1987, nadat een plan voor een geschiedenisboek door de uitgever was afgeblazen. Hij debuteerde in 1988 met De ramp. Sindsdien verschijnt ieder jaar een jeugdboek van hem. In 2003 stopte hij met lesgeven om zich geheel aan het schrijven te kunnen wijden.

Werk

Hoogstraaten is vooral bekend als schrijver van detectives, maar hij publiceerde ook historische jeugdromans en eigentijdse verhalen over actuele onderwerpen. Daarnaast verschenen van zijn hand een toekomstroman (In verzet, 1989), een oorlogsboek (Tussen twee vuren, 1995) en een griezelverhaal (De spiegelvrouw, 1996).

Binnen deze verscheidenheid aan genres is één constante: spanning. De opbouw van zijn verhalen is volledig op die spanning gericht, waarbij hij zowel gebruik maakt van raadsels als van dreiging of geheimen. Zijn boeken beginnen altijd met een proloog die de lezer nieuwsgierig maakt. Pas geleidelijk aan, in de loop van het verhaal, wordt duidelijk hoe de in de proloog beschreven gebeurtenis geïnterpreteerd moet worden. De structuur van het verhaal kenmerkt zich vaak door perspectiefwisselingen en dubbele verhaallijnen. De lezer kijkt eerst een tijdje met het ene en vervolgens met het andere personage mee. Hierdoor weet hij wat ze denken en voelen en beschikt hij over meer informatie dan de afzonderlijke personages. Tot op het eind blijven vragen onopgelost. Bovendien breekt de auteur de verhaallijn geregeld op een spannend moment af, wekt hij vermoedens of brengt hij dwaalsporen aan.

Hoogstraaten schrijft geen literaire romans. Zijn werk is er vooral op gericht jongeren verstrooiing en leesplezier te bieden. Taal, stijl en psychologische portrettering acht hij van minder belang. Vaak blijven de personages steken in stereotypen.

Verreweg de meeste boeken van Hoogstraaten zijn detectives. Moord, ontvoering en bedreiging vormen hiervan de vaste ingrediënten. Zijn speurdersverhalen zijn te verdelen in drie groepen. Ten eerste zijn er de geheel op zichzelf staande detectives. Hiertoe behoren Het Nerthusmysterie (1988), IJzige poppen (1991) en De liftster (1997). Een tweede groep detectiveverhalen is gesitueerd rond een groep havo-scholieren uit Alkmaar: Blind date (1996), Hot spot (2000), Loverboy (2003) en Last minute (2004). In deze verhalen speelt de problematiek van de multiculturele samenleving een belangrijke rol, met kwesties als eerwraak, de eigen culturele identiteit en jeugdcriminaliteit. Ten slotte zijn er de detectiveverhalen rond de tweeling Fiona en Fenno, die met hulp van hun opa een

detectivebureautje hebben opgericht. De toren van de zeven verdiepingen (2001) en De vuurmeester (2002) zijn de eerste twee delen van deze reeks, die verschijnt onder de titel ‘Fiofen-mysterie’.

Hoogstraatens historische romans hebben door de nadruk op de spanning ook een detectiveachtig karakter. De lezer maakt weliswaar kennis met een bepaald tijdvak uit de geschiedenis, maar dat is in deze verhalen van ondergeschikt belang. De sprong van de jaguar (1992) gaat uit van de hypothese dat in de prehistorie een Mexicaans volk naar Europa is overgestoken en daar aan de bevolking zijn culturele verworvenheden heeft doorgegeven. De verdwenen grenadier (1993) en het zelfstandig te lezen vervolg Het verraad loert (1994) spelen omstreeks 1800, in de periode dat Nederland door de Fransen was bezet. Een vermoorde Franse soldaat, spionage en verraad staan centraal in deze verhalen. De verhalenbundel Victorie! (2004), geschreven samen met Simone van der Vlugt, belicht gebeurtenissen uit de geschiedenis van Alkmaar.

Historische gebeurtenissen spelen overigens ook vaak een rol in de detectives van Hoogstraaten. Zo draait Het Nerthusmysterie (1990) om rituelen die te maken hebben met veenlijken uit de prehistorie, bepaalt een oud Arabisch verhaal de loop der dingen in De toren van de zeven verdiepingen en is in De vuurmeester een dodenritueel uit de tijd van de Vikingen een belangrijk gegeven.

Hoogstraaten schreef ook een aantal verhalen naar aanleiding van actuele onderwerpen. De ramp (1988) gaat over een ontplofte kerncentrale en is duidelijk gebaseerd op het ongeluk met de kernreactor in Tsjernobyl in 1986. Verraderlijke vrienden (1998) is geïnspireerd op het conflict tussen Israël en de Palestijnen. De laatsten worden neergezet als terroristen en daardoor ontstond in de media enige commotie over het boek. In Het oog van de duivel (1999) is een godsdienstige sekte ervan overtuigd dat kort na de eeuwwende van 2000 een nieuwe Messias zal verschijnen die korte metten maakt met het onrecht in de wereld.

De eigentijdse verhalen en detectives van Hoogstraaten geven een beeld van jongeren in deze tijd: hoe zij zich gedragen, wat ze zeggen, denken en voelen. Doordat de schrijver veel contact heeft met jongeren en in zijn verhalen verwerkt wat hij ziet en hoort, vormt zijn werk een afspiegeling van de jongerencultuur en van de veranderingen die daarin de afgelopen jaren hebben plaatsgevonden. Maatschappelijke ontwikkelingen als de toenemende verruwing in gedrag en taalgebruik, het afnemen van respect voor de ander, het minder makkelijk accepteren van gezag, de vrijere opvattingen over seks en drugs, de ontwikkelingen op het gebied van de multiculturele samenleving en de toenemende jeugdcriminaliteit zijn zaken die in de verhalen nadrukkelijk naar voren komen.

Hoogstraaten oordeelt en veroordeelt niet, hij toont situaties. Die zijn soms aan de extreme kant, maar nooit uit de lucht gegrepen: de schrijver baseert zich altijd op gebeurtenissen uit de actualiteit. Met de keuze voor heftige situaties en ‘stevige’ uitspraken door de verhaalfiguren probeert hij jongeren aan het denken te zetten. Hij houdt ze een spiegel voor en nodigt hen impliciet uit tot stelling nemen.

Blind date

Een groep scholieren uit havo-4 organiseert op het strand een blind date party. Het Turkse meisje Meryem Aslan en de Nederlandse jongen Stefan trekken zich terug in de duinen. Meryem wil wel vrijen, maar alleen als er een condoom wordt gebruikt. Stefan loopt naar het strand om een kapotje te halen. Dan klinkt een ijselijke gil. Stefan rent terug naar Meryem en treft haar bloedend aan. Iemand is haar met een mes te lijf gegaan. De hoofdverdachte is een gluurder die al enige tijd in het duingebied actief is. Hij houdt vol onschuldig te zijn. Bij het onderzoek stuiten de rechercheurs op de broer van Meryem, Murat. Het heeft er alle schijn van dat hij bij de steekpartij betrokken was. Maar de jongen is spoorslags naar Turkije vertrokken, zodat de politie met lege handen staat.

De zoektocht naar de dader staat centraal in Blind Date. Hierbij dient zich al snel de problematiek van de multiculturele samenleving aan. Meryems vader, die tijdens de aanslag in Turkije was, meent dat zijn dochter door te vrijen met een jongen de familie-eer heeft geschonden. Hij wil niets meer met haar te maken hebben. Het was Murats taak om Meryem tijdens zijn afwezigheid in de gaten te houden. Aan het eind van het verhaal wordt gesuggereerd dat hij Meryem heeft neergestoken omdat ze te ver was gegaan.

Uit Hot spot, het vervolg dat vier jaar later verscheen, blijkt dat Murat wel met een mes op de plaats van het misdrijf aanwezig is geweest, maar niet het voornemen had zijn zus neer te steken.

Waardering

In de landelijke dagbladen wordt het werk van Hoogstraaten zelden besproken, wat op zich al een waardeoordeel kan zijn. Critici die zich wel over zijn werk hebben uitgelaten, waarderen het spanningsgehalte en de interessante thematiek van zijn verhalen, die aansluit bij de wereld van jongeren. Representatief is het volgende oordeel over Blind date: ‘Het verhaal zit heel sterk in elkaar en de schrijver slaagt erin de lezer voortdurend in spanning te houden [-]. De verschillen tussen de Turkse en Nederlandse cultuur komen duidelijk naar voren en de aandacht voor de manier waarop de vernederlandste Meryem met die verschillen omgaat, maakt het verhaal extra boeiend en levert stof tot nadenken en discussie.’ (Levende Talen). Harm de Jonge noemt hem de belangrijkste auteur van spannende jeugddetectives: ‘Hij heeft daar onderhand zijn eigen recept voor gevonden. Een paar slim-

me kinderen, wat Sjöwall en Wahlööachtige rechercheurs, een psychopaat, een scheutje erotiek en mysterie en wat maatschappijkritiek’ (Dagblad van het Noorden). Over stijl, taalgebruik en psychologische uitwerking zijn de critici doorgaans minder enthousiast. Niettemin heeft Koen van Gorp het naar aanleiding van De spiegelvrouw over ‘levensechte personages’ (Leesidee jeugdliteratuur).

Jongeren lezen het werk van Hoogstraaten graag, met name sinds Blind date. Dat boek zorgde in 1996 voor zijn doorbraak. Deze populariteit wordt mede veroorzaakt doordat de boeken van Hoogstraaten de laatste jaren regelmatig worden opgenomen in goedkope boekenpakketreeksen van educatieve uitgeverijen. Opmerkelijk is dat bij de jaarlijkse verkiezing van het boeiendste jeugdboek door de jongeren zelf (de Jonge Jury) tot nu toe alleen Blind date een top 5-notering heeft gehaald.

Bibliografie

64 Lexicon jeugdliteratuur
februari 2004