Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Anne Holm

door Kitty Nooy

Anne Holm werd op 10 september 1922 in Aal op Jutland geboren als Else Anne Lise Rahbek. Toen ze acht maanden oud was, emigreerde ze samen met haar ouders naar de Verenigde Staten. Daar speelde haar moeders tuberculose op, zodat ze een jaar later zonder vader terugkeerden naar Denemarken. Terwijl moeder in een sanatorium verbleef, werd Anne ondergebracht bij haar grootmoeder. Toen zij drieëneenhalf jaar oud was, overleed haar moeder. Vader kon haar niet komen ophalen, ze mocht van hem echter ook niet bij oma blijven wonen. Uiteindelijk werd ze geadopteerd door een stug echtpaar op leeftijd. Ze voelde zich erg eenzaam in haar jeugd, op school werd ze gepest. Plezier vond ze in dans- en pianolessen; boeken vormden voor haar een reddingsboei.

Op haar zeventiende, kort voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, vond ze als journaliste een baantje bij een krant en had voor het eerst het gevoel ergens thuis te horen. In die tijd begon ze met het schrijven van gedichten. Ze debuteerde in 1943 met de poëziebundel Enc (Eenzaamheid). In de daarop volgende twee jaren verschenen respectievelijk een novelle, Til sidst (Uiteindelijk), en een bundel korte verhalen, Forbi (Voorbij). Ze trouwde met haar uitgever en er werd een zoon geboren. Aan het eind van de oorlog liep het huwelijk stuk; het kind emigreerde met de vader naar Zweden. Enkele jaren later trouwde Anne met Johan Chistian Holm, een muntkenner.

In de jaren vijftig publiceerde Anne Holm drie novellen voor volwassenen. Op verzoek van haar Deense uitgever schreef ze een verhaal voor oudere

[pagina 2]

kinderen, David. Het werd afgewezen en verdween in een kast. Een paar jaar later dong het mee in een kinderboekenwedstrijd. Na de publicatie in 1963 werd het uitgeroepen tot het beste Scandinavische jeugdboek van dat jaar. De Nederlandse vertaling, David ontdekt de wereld, verscheen in 1964.

David won in diverse landen prijzen; in de Verenigde Staten bijvoorbeeld de American Library Association Notable Book Citation en de Gold Medal in the Boys' Club of America Junior Book Award. De bbc werkte het boek om tot een televisieserie.

Na David ontdekt de wereld verschenen in Nederlandse vertaling nog twee jeugdboeken van Anne Holm: Peter (1966) en De lucht werd rood (1992).

Zij is op 27 december 1998 overleden.

Werk

De in het Nederlands vertaalde jeugdboeken van Anne Holm spelen zich af tegen de achtergrond van historische gebeurtenissen. David ontdekt de wereld roept beelden op van de kampen in de Tweede Wereldoorlog en de gevolgen daarvan voor de overlevenden. Het boek beschrijft de zoektocht die David onderneemt naar zijn moeder als hij ontsnapt is uit een kamp in Griekenland. Tijdens zijn reis door Europa - zijn moeder woont in Denemarken - leert David de wereld, het leven en zichzelf kennen.

Peter is een filosofisch getint reïncarnatieverhaal. De titelfiguur komt steeds terecht in tijden waarin oorlog wordt gevoerd. In deze omgeving leert hij de waarde van vriendschap kennen; telkens ontmoet hij kinderen met wie hij vriendschap sluit. Zo leert hij beseffen ‘dat dat wat goed is in ons allen, altijd blijft voortbestaan, dat “iets” nooit helemaal verloren gaat... dat de dood niet bestaat.’ De lucht werd rood speelt in de Napoleontische tijd in Denemarken. In deze turbulente periode vol oorlogsgevaar bloeit een vriendschap op tussen de Engelse Tim en de Deense Louise.

Volwassenen komen er in de verhalen van Anne Holm meestal bekaaid af. Toch is in ieder boek wel een ouder iemand te vinden die kinderen serieus neemt en met wie te praten valt. Opmerkelijk is dat Anne Holm een van deze volwassenen ‘mevrouw Rahbek’ heeft genoemd, naar haar eigen meisjesnaam.

Hoewel de anti-oorlogsboeken van Anne Holm geschreven zijn in de jaren zestig, doen ze geenszins gedateerd aan. Wel is er in vergelijking met recente jeugdboeken veel aandacht voor religie. In tegenstelling tot Tim en Louise (De lucht werd rood) twijfelt Peter in het begin aan het bestaan van God. Door de wonderlijke avonturen die hij beleeft, gaat hij gaandeweg geloven dat er misschien toch een God is.

David twijfelt ook. Als hij echter zijn kompas verliest, heeft hij iets anders nodig om zich aan vast te klampen. Hij kiest zichzelf een God en denkt daarbij aan z'n naamgenoot koning David, en vooral aan diens psalm over de grazige

[pagina 3]

weiden en de rustige wateren. Zo wordt de God van koning David de reisgenoot met wie David onderweg communiceert. Vervelende mensen blijven in het boek naamloos, intieme vrienden daarentegen krijgen bijbelse namen als Maria en Johannes. Van Maria krijgt David bij wijze van afscheidscadeau een gouden kruisje, en in elk dorp bezoekt hij eerst de kerk. Wanneer een hond z'n reisgenoot wordt, krijgt die van David de naam King. Want er is hem verteld dat een land met een koning veilig is. Men kan hierin een postuum eerbetoon zien aan de koning van Denemarken, die tijdens de Tweede Wereldoorlog een jodenster droeg en door wiens opstelling Deense joden van de ondergang zijn gered.

David

David is twaalf jaar als een bewaker hem laat ontsnappen uit het kamp in Griekenland waar hij is opgegroeid. Dan begint de zoektocht naar zijn moeder in Denemarken, en naar een leven in vrijheid. David probeert het kamp achter zich te laten door zichzelf grondig te wassen; met de leefwijze van de kampbewakers breekt hij door zijn eigen leven te riskeren als hij een meisje uit een brandend huis redt. Op deze manier wordt David symbolisch gereinigd door water en vuur. Hij ontdekt de zintuigen, geniet van het zien van kleuren en schoonheid, van het luisteren naar muziek en van de smaak van verschillende soorten voedsel. Ook proeft hij de vrijheid en ervaart wat het is om eigen baas te zijn. Uiteindelijk verovert hij zich met moeite het vermogen om te glimlachen en aan te raken. Maar al deze verworvenheden lijken hem zonder waarde als hij heeft kennisgemaakt met de geborgenheid van een huiselijk gezin. Hij wordt gastvrij ontvangen, maar hij weet ook dat hij er als buitenstaander nooit echt deel van kan uitmaken. Vanaf dat moment beseft David dat liefde de zin van het leven is en wordt thuiskomen zijn doel.

Hij beklimt de hoogste bergen van zijn reis en wordt gevangen genomen door een wrede bewaker, bij wie hij een kil gezin leert kennen. Dan volgt metaforisch de langste winter van zijn leven, waarin David zichzelf ook innerlijk van de levenswijze van de kampbewakers moet ontdoen. De sneeuw staat symbool voor de kou in zijn hart. De levensles die hij moet leren voordat hij van haat en angst naar liefde kan overstappen, luidt dat iemand die compassie wil zelf ook vergeving en begrip moet schenken. Zodra hij dit heeft ingezien vindt hij een uitweg om te ontsnappen. Zijn moeder herkent hem direct en David weet zich thuis.

Peter

Wanneer Peter zich verveelt omdat zijn vriendje Morten is verhuisd, beklaagt hij zich bij ‘de gele jongen’ op het schilderij in de huiskamer. Deze geschilderde figuur komt tot leven en wil Peter iets laten zien. Zo begint een lange reis door de tijd en in welke eeuw Peter ook belandt, telkens

[pagina 4]

is er een dreigende oorlogssituatie: de Korinthische oorlog, het conflict tussen de Angelsaksen en de Normandiërs, de strijd om de troonopvolging rond Karel de Tweede. Het is de geschiedenis zoals die in geschiedenisboeken terechtkomt. Maar Peter leert ook een andere en veel belangrijker geschiedenis kennen, die van de gewone mensen. Al waren in vroeger tijden de uiterlijke omstandigheden misschien nog zo anders, innerlijk waren de mensen die toen leefden helemaal niet zo verschillend.

Niet oorlog, maar vriendschap is het belangrijkste thema in dit boek. Vorstenhuizen verdwijnen, maar vriendschap houdt stand, over alle grenzen heen. In de eerste periode waarin Peter terechtkomt, leert hij Kimoon kennen. Er ontstaat een hechte vriendschapsband tussen hem en deze Griekse jongen uit de vierde eeuw voor Christus. Kimoon is niet bang zijn genegenheid te tonen en geeft onvoorwaardelijk zijn liefde, zelfs nog voordat hij weet wat Peter van hem vindt. De jongens helpen en vertrouwen elkaar en nemen het in hachelijke situaties voor elkaar op. Ze verdedigen elkaar met hun eigen leven en blijven elkaar trouw tot in de dood.

Ook met de kinderen in latere eeuwen sluit Peter vriendschap, maar nooit zo hecht als met Kimoon, al hebben al die kinderen allemaal iets van hem weg. Uiteindelijk blijkt dat ook de jongen van het schilderij en Peter zelf afstammelingen zijn van Kimoon. Ze zijn familieleden waarin dezelfde karaktertrekken voortleven.

De lucht werd rood

Dit boek voert ons terug naar de belegering van Kopenhagen ten tijde van de Napoleontische oorlogen. De Engelsen houden de stad omsingeld en dreigen met bombardementen om de Denen te dwingen hun vloot af te staan. Ze willen niet dat de schepen in handen van de Fransen vallen, waardoor Napoleon ook Engeland zou kunnen innemen. De Denen kunnen niet geloven dat iemand een stad vol onschuldige burgers in een neutraal land werkelijk zal vernietigen. Ze slaan de dreigementen

[pagina 5]

in de wind, totdat het te laat is en de lucht rood wordt van de bommen en granaten. Zelfs de brief die de hoofdpersonen, Tim en Louise, met gevaar voor eigen leven door de vijandelijke linies tot in de hoogste Deense gelederen weten te brengen, mag niet baten. De brief bevat het bericht van de Engelse majoor dat het menens is en dat de Engelsen over een nieuw soort granaten beschikken.

De kinderen lopen verbaasd door de wereld. Ze begrijpen de volwassenen niet die het gevaar niet zien aankomen en oorlogvoeren spannend vinden. Zijn er dan echt geen andere oplossingen? Zelf geven ze het goede voorbeeld; ze komen uit verschillende kampen: Tim is Engelsman, Louise is een Deense. En al hebben ze elkaar pas één keer ontmoet, als ze op een spannende missie worden gestuurd, vertrouwen ze de ander meteen en werken ze in alles samen. Hoewel ze zelfs de kloof tussen jongens en meisjes te overbruggen hebben, smeden Tim en Louise al gauw een hechte vriendschapsband. Als iedereen elkaar op die manier zou begrijpen, respecteren en helpen zou er geen oorlog meer zijn.

Waardering

Anne Holm kreeg door David internationale bekendheid. Ook in Nederland trok haar eerste jeugdroman de aandacht. De overwegend positieve recensies roemen zowel haar beeldende stijl als de religieus-filosofische inhoud. Sommige critici vinden het een minpunt dat een aantal gebeurtenissen ongeloofwaardig overkomt en gerezen vragen over de precieze gegevens omtrent kamp en oorlog onbeantwoord blijven.

Peter werd met gemengde gevoelens ontvangen. De meeste critici vinden het verhaal origineel en spannend, maar de stijl soms gekunsteld en stroef. Miep Diekmanns kwalificatie van het boek als ‘waarlijk grootse literatuur’ (Haagse Courant) werd bijna twee decennia later als aanbeveling op de achterflap van een herdruk gezet.

Aan de derde druk, in 1979, van David ontdekt de wereld werd in enkele landelijke kranten aandacht besteed. Zo spreekt Mischa de Vreede in nrc Handelsblad van een terechte herdruk en beredeneert Jonneke Krans in Het Parool dat zolang er in veel landen nog dergelijke kampen te vinden zijn, dit verhaal zijn geldigheid behoudt.

Begin jaren negentig verschenen kort na elkaar herdrukken van Peter en David ontdekt de wereld, en een vertaling van De lucht werd rood. Opnieuw kregen de boeken aandacht in de pers, maar niet zoveel als gehoopt was door onder anderen Sjoerd Kuyper, die zich sterk voor de heruitgaven had ingezet. Toch zijn de recensies die verschenen zeker lovend. De meeste critici vinden een herdruk van Peter volledig op z'n plaats, omdat het volgens hen een klassieker is. ‘Het meeste van wat je vroeger als kind las valt later door de mand. Dit boek kan de toets der literaire kri-

[pagina 6]

tiek doorstaan’ (Victor Frederik in Utrechts Nieuwsblad).

Ook David ontdekt de wereld blijkt niet verouderd. Men vindt het wereldbeeld origineel, het zou een verrassende kijk geven op mensen en dingen, en verschillende knappe filosofische denkbeelden opleveren. Alleen mist men opnieuw een duidelijke historische situering.

De lucht werd rood heeft de geringste aandacht gekregen. Het boek wordt geprezen om de luchtige toon en de vlotte schrijfstijl; ook is er waardering omdat het verhaal niet belerend is.

De geringe belangstelling in Nederland staat in schril contrast met de situatie in Amerika, waar men vooral het verhaal over David tot de klassieken rekent. Ook in Engeland kan Anne Holm op veel aandacht en hoge waardering rekenen. Nog ieder jaar worden er 30.000 exemplaren van I am David verkocht, wat het totaal op meer dan 2 miljoen brengt. In een in memoriam in The Independent werd het boek op 6 januari 1999 uitgeroepen tot een van de belangrijkste kinderboeken sinds de Tweede Wereldoorlog.

Bibliografie

Niet in het Nederlands vertaalde werken

Onder de naam Annelise Jørgensen: Enc (1943), Til sidst (1944), Forbi (1945); onder de naam Anne Holm: Dina fra Apotekergaarden (1956), Familien i Apotekergaarden (1958), Komtessen fra Baekkeholm (1959), Adam og de voksne (1967), The Hostage (1980).

In het Nederlands vertaalde werken

David (1963): David ontdekt de wereld. Vertaald door Heleen Boelen. Met illustraties van Cilia de la Court en omslagtekening van Svend Otto. Amsterdam, Becht; Antwerpen, Diogenes, 1964. Tweede druk: Antwerpen, De Sikkel, 1975. Derde druk: David ontdekt de wereld: Amsterdam, Becht, 1979. Zesde druk: David ontdekt de wereld. Haarlem, Becht, 1992. Friese vertaling: Ik bin David. Vertaald door Jan de Jong. Ljouwert/Leeuwarden, Algemiene Fryske Underjocht Kommisje, 1987.

Peter (1965): Peter. Vertaald door J.C. Torringa-Timmer. Met illustraties van Cilia de la Court. Amsterdam, Becht; Antwerpen, Diogenes, 1966. Tweede druk, met illustraties van Lydia van Oort: Haarlem, Becht, 1993.

Den rode Himmel (1991): De lucht werd rood. Vertaald door Femke Blekkingh-Muller. Met illustraties van Lydia van Oort. Haarlem, Becht, 1992.

Over Anne Holm

Miep Diekmann. In: Haagsche Courant, 20-7-1965.

Something about the Author. Volume 1. Detroit, Gale, 1971, blz. 118-119.

Jonneke Krans. In: Het Parool, 2-1-1980.

Mischa de Vreede. In: nrc Handelsblad, 5-9-1980.

J. van der Wey-Laverman, Ik bin David. In: Friesch Dagblad, 1-5-1987.

Something about the Author Autobiography Series. Volume 7. Detroit, Gale, 1989, blz. 123-137.

Robert Baccarne, Peter, de Helleense Deen. Geschiedenis, een tijdloos geheel. In: Jeugdboekengids, november 1993, blz. 288-290.

Victor Frederik. In: Utrechts Nieuwsblad, 2-10-1993.

Major Authors and Illustrators for Children and Young Adults. Detroit, Gale, 1993, blz. 1150-1152.

Sjoerd Kuyper, Brieven aan Anne Holm. In: Literatuur zonder Leeftijd, jaargang 8 (1994), nr. 32, blz. 88-97; jaargang 9 (1995), nr. 33, blz. 56-70; nr. 34, blz. 205-213; nr. 35, blz. 356-367; nr. 36, blz. 519-528.

Sjoerd Kuyper, Herinneringen aan Anne Holm. In: Literatuur zonder leeftijd, jaargang 13 (1999), nr. 49, 50, 51 en 52.

Nicholas Tucker, Anne Holm. In: The Independent, 6-1-1999.

50 Lexicon jeugdliteratuur
juni 1999