Lexicon van de jeugdliteratuur

Gaye Hiçyilmaz

door Kitty Nooy

Gaye Hiçyilmaz werd op 5 mei 1947 geboren in Surrey, Engeland. Zij is de dochter van Dorothy Hart en Harry Campling. Haar vader was ingenieur, haar moeder onderwijzeres. Gaye studeerde aan de universiteit van Sussex en trouwde een jaar na haar afstuderen in 1969 met een Turkse medestudent, Muzaffer Hiçyilmaz. Ze emigreerden naar Turkije waar Gaye werkte als docent voor de British Council (een Engelse culturele instelling in het buitenland) en Muzaffer als bankier. Later woonde Gaye samen met haar vier kinderen zeven jaar in Zwitserland.

Terug in Engeland schreef ze haar eerste jeugdroman, Against the Storm (1990), geïnspireerd op het leven in Ankara en een berichtje over een ongeluk dat ze las in een Turkse krant. De Nederlandse vertaling van dit boek, De storm, kreeg in 1992 een Zilveren Griffel. Haar tweede jeugdboek, The Frozen Waterfall (De bevroren waterval), werd in 1994 onderscheiden met de Writer's Guild Award for Best Children's Book.

Gaye Hiçyilmaz publiceerde ook enkele boeken onder de naam Annie Campling.

Werk

De meeste boeken van Gaye Hiçyilmaz gaan over migratie en de problemen die dat met zich meebrengt. In de boeken die ze als Annie Campling schreef, dwingt een oorlog de hoofdpersonen tot migratie. Smiling for Strangers (1998) speelt zich bijvoorbeeld af in voormalig Joegoslavië en vertelt het verhaal van Nina die naar Engeland probeert te vluchten wanneer haar hele familie is omgekomen.

De personages in de boeken die zijn uitgegeven onder de naam Gaye Hiçyilmaz vertrekken meestal uit vrije wil. Er is veel aandacht voor de verschillen tussen de eerste en tweede generatie. Het verhaal begint vaak met

een ingrijpende verhuizing. In De storm verhuist de elfjarige Mehmet van het Turkse platteland naar Ankara. De twaalfjarige Selda uit De bevroren waterval emigreert met haar moeder en zusjes van Turkije naar Zwitserland, waar haar vader en broers wonen en werken. In tegenstelling tot Mehmet ziet zij uit naar de verhuizing.

Of het nu om een geplande en gewenste verhuizing gaat of niet, de personages komen zelden terecht in het paradijs waarvan ze droomden. Mehmet belandt met zijn familie in een krottenwijk waar ze worden uitgebuit door een oom. Selda is aanvankelijk ook niet gelukkig. Omdat ze de Duitse taal niet beheerst, loopt ze in Zwitserland op tegen een muur van onbegrip. Ze voelt zich eenzaam en buitengesloten.

Door de problemen waar de hoofdpersonen mee te maken krijgen, groeien ze in korte tijd uit tot zelfverzekerde, daadkrachtige jonge volwassenen. Ze gaan niet bij de pakken neerzitten, zoals sommige van hun familieleden. Cruciaal is het moment waarop ze besluiten dat niemand ze nog van hun doel af kan houden. Vooral Mehmet sterkt zich in zijn overtuiging dat hij zich niet meer omver zal laten blazen. ‘Niemand zou hem meer weg kunnen sturen of dieper en dieper doen buigen.’ Aan het eind van het boek kijkt hij zijn vijanden recht in de ogen en besluit nooit meer weg te lopen voor problemen.

Hoe moeilijk de hoofdpersonen het in hun leven ook hebben, ze zijn nooit te beroerd mensen die er nog erger aan toe zijn te helpen. Mehmet springt in de bres voor zijn vriendje Hayri. Selda doet wat ze kan om de illegale arbeider Ferhat te helpen. Ferhat heeft niet alleen taalproblemen, hij moet zich ook schuilhouden, waardoor hij nog geïsoleerder is dan Selda. Ook haar vriendin Gizelle is eenzaam. Ze is de dochter van de rijkste man uit de buurt, maar omdat haar moeder geestesziek is, heeft ze niemand om mee te praten of voor het eten te zorgen.

Selda laat haar delen in de Turkse gastvrijheid.

Mehmet en Selda krijgen weinig hulp van hun ouders. In het gunstigste geval staan zij onverschillig tegenover het doen en laten van hun kinderen, meestal werken ze tegen. Het zijn bange mensen die hulpeloos lijken en nauwelijks opgewassen zijn tegen de nieuwe omstandigheden. Door hun onzekerheid zijn ze makkelijk te misleiden. In De storm door een schraapzuchtige oom, in De bevroren waterval door iemand met fundamentalistische ideeën. Gaye Hiçyilmaz laat zien dat het leven van arme mensen hard maar niet uitzichtloos is. Als je ervoor knokt om gelukkig te worden, is het wel degelijk mogelijk.

Op een indirecte manier is er aandacht voor cultuurverschillen, zoals andere kleed- en eetgewoonten en de verschillende normen en waarden. Vooral de eer van Turkse meisjes is belangrijk. Daarom laten vaders hun vrouwen en dochters niet naast andere mannen zitten. De grootmoeder in De bevroren waterval vindt buitenlanders vies. ‘Ze lopen met schoenen aan het huis in en ze laten dieren op hun bed slapen.’ Al deze vergelijkingen lopen uit op de conclusie dat we over en weer nog veel van elkaar kunnen leren.

De storm

Mehmet verhuist met zijn familie naar Ankara. Zijn oom Yusuf heeft er succes en komt de familie af en toe opzoeken in zijn rode Mercedes. De ouders van Mehmet willen hun geluk ook beproeven in Ankara, en Mehmet is gedwongen mee te gaan. Ze mogen van oom Yusuf in één van zijn nog niet afgebouwde flats wonen. Als tegenprestatie moeten ze in zijn naaiatelier werken. Mehmet is de enige die dit vertikt. Hij gaat op zoek naar een vroeger vriendje van hem, Hayri, die ook in Ankara woont. Hayri was zo slim dat de dorpsonderwijzer zijn ouders aanraadde hun kind in de stad naar school te doen. Als Mehmet hem eindelijk vindt, blijken Hayri's ouders te zijn gestorven en is hij zelf half gek geworden. Mehmet beluit hem te helpen en redt zo zijn leven.

Het stormt vaak en hevig in dit boek. De titel verwijst echter in de eerste plaats naar de levensstorm: de zware druk van de problemen waarmee de personages te maken krijgen. Er zijn verschillende manieren om met die problemen om te gaan. Je kunt net doen alsof ze er niet zijn, zoals Hayri, maar dan breekt de storm je in tweeën. Je kunt ook, zoals Mehmet, meegeven met de druk, wat iets anders is dan opgeven. Waar anderen gelaten zeggen ‘er is toch niets aan te doen’, laat Mehmet het er niet bij zitten.

Mehmet werkt een tijdje in de tuin van een vriendelijke, rijke dame. Aan het eind van het boek krijgt hij de kans net als Hayri in het huis te gaan wonen, maar hij kiest ervoor om terug te keren naar zijn geboortedorp. Hij is vastbesloten iets van zijn leven te maken.

Waardering

Het debuut van Gaye Hiçyilmaz heeft in Nederland direct na verschijning veel aandacht gekregen. In vier maanden tijd is het besproken in alle grote landelijke dagbladen, waarna nog een flink aantal recensies in regionale kranten volgde. Vrijwel alle critici vonden het een sterk debuut door de rustige en beeldende vertelstijl. De meeste waardering was er voor de rake beschrijving van het leven in Turkije. De storm is een van de weinige boeken die een beeld schetsten van Turkse jongeren in hun eigen land.

Mehmet ondervindt tegenslag op tegenslag. Volgens Joke Linders is de ellende bijna te erg om waar te zijn. Het verlies van zijn hond, zijn nichtje, zijn beste vriend en een paard vinden ook andere recensenten onverwacht en ongenadig hard. Toch blijft het oordeel overwegend positief, omdat het verhaal niet is blijven steken in beschuldigingen aan ouders of maatschappij. Het boek laat zien dat ieder mens er alleen voor staat in de wereld, en dat is een harde waarheid die kinderboekenschrijvers meestal liever camoufleren, aldus Bregje Boonstra.

De kritiek die er op het boek is, betreft de zwart-wittekening van de personages. Mensen die goed zijn, zijn ook uitsluitend goed. In de slechte mensen zijn alle verkeerde eigenschappen samengebracht die maar denkbaar zijn. ‘Het is het een of het ander en zo simpel zit de wereld natuurlijk niet in elkaar,’ schrijft Aukje Holtrop in Vrij Nederland.

De bevroren waterval vinden critici uniek vanwege het perspectief: het verhaal van immigranten wordt beschreven vanuit de belevingswereld van een Turks meisje. Opnieuw is er waardering voor de beschrijving van de vele tragische voorvallen, die gepresenteerd worden als behorend bij het leven, en waar de hoofdpersoon zich niet bij neerlegt. Dit maal werkt Gaye Hiçyilmaz volgens de recensenten niet met stereotiepen. Ze laat de tegenstellingen zien tussen arm en rijk, oost en west, goed en slecht.

Wel is er tussen de critici verschil van mening over de karaktertekening. Waar de ene recensent van oordeel is dat de hoofdpersoon nauwelijks een ontwikkeling doormaakt, roemt de ander de uitgebalanceerde tekening van Selda's karakter. ‘Maar voor werkelijke identificatie blijft zij teveel een bedachte figuur’, meent Joke Linders. Selma Niewold is van oordeel dat in het boek te veel problemen worden aangestipt, waardoor alles een beetje als los zand aan elkaar hangt, het verhaal langdradig is en een spanningsboog ontbreekt. Marjoleine de Vos bewondert de schrijfster juist om haar zelfbeheersing en betoogt dat Gaye Hiçyilmaz zich niet heeft vertild aan de hoeveelheid onderwerpen.

Bibliografie

52 Lexicon jeugdliteratuur
februari 2000