Lexicon van de jeugdliteratuur

E. Heimans

door Jacques Vos

Eli Heimans werd op 28 februari 1861 te Zwolle geboren. In verband met de economische omstandigheden in het gezin kon hij slechts onderwijzer worden. Na een korte loopbaan bij het onderwijs in Zwolle werd hij in 1882 in Amsterdam als onderwijzer benoemd. In 1893 werd hij daar hoofd van een lagere school. In datzelfde jaar ontmoette hij Jac. P. Thijsse met wie hij begon aan het schrijven van een aantal boekjes over verschillende landschappen in Nederland (de ‘Heimans en Thijsse-boekjes’). Heimans, Thijsse en Jaspers richtten in 1896 het tijdschrift De Levende Natuur op. Net als de boekjes moest dit tijdschrift een bijdrage leveren tot de popularisering van de studie van de veldbiologie.

Tijdens een excursie in de Harz overleed Heimans op 22 juli 1914.

Werk

De betekenis van Heimans moeten we vooral zoeken op het gebied van wat we tegenwoordig de milieu-educatie noemen. Aan deze milieu-educatie werkte hij door het schrijven van wekelijkse artikelen in De Amsterdammer (ook wel De ‘groene’ Amsterdammer genoemd) over allerlei verschijnselen uit de natuur (verschillende artikelen zijn ook gebundeld verschenen), door de boekjes die hij samen met Jac. P. Thijsse maakte en door zijn redacteurschap van De Levende Natuur. Het biologie-onderwijs bij het lager onderwijs heeft hij vernieuwd door het vervaardigen van een handleiding: Handleiding bij het onderwijs in de natuurlijke historie op de lagere school. Deze handleiding die uit vier delen bestaat, is heel lang in het onderwijs gebruikt. Beroemd waren bijvoorbeeld de afbeeldingen van bordschetsen die door onderwijzer(e)s(sen) zonder al te veel moeite konden worden overgenomen. Een aantal zaken uit deze handleiding is eigenlijk nog steeds bruikbaar.

Kinderboeken

In 1888 begon Heimans aan het schrijven van het boek Willem Roda. Daarvoor had hij al gegevens verzameld voor dit boek tijdens een Rijnreis in 1887 en tijdens allerlei tochten over de Veluwe. In een schetsboek dat hij in deze tijd bij zijn excursies gebruikte staan afbeeldingen van plaatsen die in het boek een belangrijke rol zullen gaan spelen: het opvoedingsgesticht ‘De Kruisberg’, het park dat bij dit gesticht hoorde en een hut op de hei bij Veldwijk. De illustrator Joh. Braakseniek kopieerde deze schetsen van Heimans min of meer bij het illustreren van Willem Roda. Een deel van het boek speelt zich af in Australië. Daar is Heimans niet

zelf geweest: ‘een zomervacantie is te kort, om een tochtje naar en door Australië te doen. Voor het laatste gedeelte van dit werk heb ik mij derhalve met beschrijvingen, teekeningen en photographieën moeten tevreden stellen’ (Uit het Nabericht bij Willem Roda).

Dat Heimans voor dit boek veel informatie verzamelde, blijkt bij lezing duidelijk. De lezer komt door dit boek veel te weten over allerlei geologische verschijnselen (geologie werd later een van de specialismen van Heimans), over landschappen, over het leven van de oorspronkelijke bewoners van Australië en over de schapenteelt daar.

Waarschijnlijk werd Heimans sterk beïnvloed door de zogenaamde leerleesboekjes die in zijn tijd (althans tot ongeveer 1900) op de lagere school heel populair waren.

Ook om andere redenen zou zijn boek typisch negentiende-eeuws genoemd kunnen worden. In de eerste plaats valt het ietwat opgelegde moralisme op: de lezer ziet waartoe een driftig karakter kan leiden: tot opsluiting in een verbeteringsgesticht en tot een zwervend bestaan. Verder speelt in Willem Roda net als in andere avonturenboeken uit die tijd het toeval een bijzonder grote rol: toevallig ontmoeten Willem en zijn reisgezel Lord Greybury de jongen (en de vader) die door hem halfdood het ziekenhuis is ingeslagen en toevallig is deze Lord Greybury een broer van de firmant die door een wanbeleid de vader van Willem Roda failliet had laten gaan (het begin van alle ellende voor Willem). Deze lord zorgt er overigens voor dat alles weer goed komt. En ten slotte worden de wijze van leven en allerlei gewoontes van de bewoners van Australië wat al te zeer vanuit het oogpunt van de West-Europeaan weergegeven.

Deze opmerkingen doen echter niets af aan het feit dat Willem Roda een spannend ‘jongensboek’ is, dat niet voor niets heel lang populair is gebleven.

Heimans heeft meer echte kinderboeken geschreven: Dappere Kerels, Helden zonder zwaard en Uit de dierenwereld met versjes van E. Heimans. De beide eerste titels hebben het tot drie drukken gebracht.

Natuurboekjes

Hoewel de natuurboekjes die hij samen met Jac. P. Thijsse heeft geschreven, niet strikt tot de jeugdliteratuur gerekend kunnen worden, zijn ze zeker ook zeer leesbaar voor kinderen. Hiertoe droeg bij dat de informatie nogal eens verpakt werd in verhalen; bekend is bijvoorbeeld het verhaal van Kruiden-Marie uit Hei en Dennen.

Aanvankelijk werden deze boekjes geïllustreerd met tekeningen die door Heimans en Thijsse zelf vervaardigd waren. Later zijn ze vervangen door illustraties van professionele tekenaars.

Bibliografie

Lexicon jeugdliteratuur
september 1982