Lexicon van de jeugdliteratuur

Paula Fox

door Annerieke Freeman-Smulders

Paula Fox - die een Spaanse moeder en een Iers-Engelse vader had - werd in 1923 geboren in New York-City. Tijdens haar jeugd woonde ze op verschillende plaatsen, onder andere twee jaar bij haar grootmoeder op Cuba. Na de Tweede Wereldoorlog werkte ze enige jaren als journaliste bij een Brits Persagentschap in Warschau en Parijs. Daarna studeerde ze aan de Julliard School in New York (piano) en aan de Universiteit van Columbia. Later doceerde ze aan de Ethical Culture School in New York en aan enkele universiteiten. Ze is voor de tweede maal gehuwd en heeft twee zoons uit haar eerste huwelijk.

Paula Fox begon pas op latere leeftijd te schrijven; haar eerste werk dateert van 1966. Zij publiceerde enkele romans en korte verhalen, werkte voor de televisie en schreef een groot aantal kinderboeken.

Het werk van Paula Fox geniet in de Verenigde Staten en daarbuiten algemene erkenning, hoewel dat niet voor alle boeken geldt. De belangrijkste onderscheidingen die zij kreeg zijn: de Newbery Medal in 1974 voor The slave dancer en de Hans Christian Andersen Award in 1978 voor haar totale oeuvre. In Nederland werd haar in 1978 een Zilveren Griffel toegekend voor Duvelstoejager op een slavenschip (The slave dancer).

Werk

Het hoofdthema in veel van haar boeken is onzekerheid en verwarring in het leven van de hoofdpersoon, meestal niet veroorzaakt door de omgeving maar door het optreden van (soms goed bedoelende) volwassenen. Dit gedrag vormt een bedreiging voor het gevoels- of verbeeldingsleven van de hoofdpersoon of voor diens identiteit. Langzamerhand breekt dan het besef door dat anderen geen recept voor geluk kunnen geven, maar dat door eigen bewustwording innerlijke zekerheid terug te vinden is. Het taalgebruik is beeldend, niet alleen bij het

verwoorden van de gemoedstoestand van de personages, maar ook als de omgeving wordt beschreven.

Het is moeilijk te bepalen welke leeftijdscategorie in aanmerking komt als bedoelde lezer. Neemt men de leeftijd van de hoofdpersonen als richtsnoer (10-15 jaar) dan komen de verhalen wellicht te weinig tot hun recht. Paula Fox stelt zelf dat zij bij het schrijven geen bepaalde leeftijd in gedachten heeft en dat de verhalen gezien moeten worden als een metafoor van de werkelijkheid. De Amerikaanse setting van haar verhalen levert voor Nederlandse lezers soms wat problemen op.

De oorspronkelijke titel van Prins in Brooklyn (How many miles to Babylon) is ontleend aan een kleuterversje. Het verhaal beschrijft een dag uit het leven van een tienjarige zwarte jongen, James, wiens vader is weggelopen; zijn moeder is geestelijk labiel en verblijft in een ziekenhuis. James woont met drie oude tantes op één kamer. Hij fantaseert dat zijn moeder een Afrikaanse koningin is en hij een prins. Deze fantasie leeft hij uit als hij zijn intrek in een oud huis neemt, nadat hij van huis is weggelopen. Hij wordt ontvoerd en geterroriseerd door enkele jongens. Ten slotte neemt hij zijn lot weer in eigen handen en gaat terug naar huis, waar hij zijn moeder aantreft, klein, ziek en zwak.

James is de ik-verteller van het verhaal. De lezer moet tussen de regels door lezen om de omstandigheden waarin James leeft goed te kunnen begrijpen. In Amerikaanse recensies werd dit boek wel vergeleken met het ook in Nederland bekende Slake duikt onder van Felice Holman. Beide verhalen spelen in New York-City (Brooklyn en Manhattan), beide hoofdpersonen lopen weg uit onzekerheid over hun identiteit.

Jesse Bollier, de dertienjarige ik-figuur in Duvelstoejager op een slavenschip, wordt gedwongen mee te gaan op een slavenschip om door middel van zijn fluitspel de slaven in beweging te houden (te laten dansen). Zijn gruwelijke belevenissen vinden een eind in een schipbreuk die hij samen met één zwarte jongen overleeft. Hij begint een nieuw leven, waarin slechts het horen van muziek hem op benauwende wijze aan zijn verleden herinnert.

Dit boek wordt alom gezien als het beste boek van Paula Fox, mede door de nietsontziende wijze waarop zij de wreedheden van de blanken verwoordt. Toch is het boek in de Verenigde Staten omstreden; de integriteit van de auteur wordt daarbij absoluut niet in twijfel getrokken. De geschiedenis van de slavenhandel beschrijft zij echter alleen vanuit blank perspectief en zij relativeert daarbij de schuld van de blanken. Alle blanken hebben een eigen naam en persoonlijkheid, terwijl de zwarten collectief beschreven worden aan de hand van uitsluitend negatieve eigenschappen, verwoord in de bekende racistische cli-

chés. Hierdoor - zo luidt de kritiek - krijgen lezers tendentieuze informatie en het zelfrespect van de zwarte lezers wordt geschonden. De mogelijkheid tot een positieve wending door de hoofdpersoon aan het eind voor zijn verdere leven consequenties te laten trekken uit zijn ervaringen, wordt door de auteur niet benut: Jesse Bollier verdringt in zijn herinnering datgene wat hem overkomen is.

In de Nederlandse recensies - die zeer lovend zijn - klinkt deze kritiek niet door. Alleen de Werkgroep Kinder- en Jeugdlektuur stelt in haar commentaar op de bekroning van Duvelstoejager op een slavenschip in 1976 vast dat de problematiek van de slavenhandel alleen vanuit blank perspectief beschreven is.

Na de dood van haar vader verhuist de dertienjarige Victoria, hoofdpersoon in Je eigen plek, met haar moeder vanuit Boston naar een kleinere plaats. Zij raakt bevriend met een oudere medescholier, die zij om verschillende redenen heel bijzonder vindt. Langzamerhand ontdekt ze dat hij haar gebruikt voor zijn eigen doeleinden; zij is voor hem slechts interessant, voor zover ze in zijn plannen past. Aan het eind van het verhaal gaan Victoria en haar moeder terug naar Boston; haar moeder zal hertrouwen en Victoria is een droeve ervaring rijker.

Het gegeven is herkenbaar en begrijpelijk uitgewerkt. Het boek leest echter wat moeizaam doordat er pas tegen het eind vaart en spanning in komt en de hoofdpersoon veel teleurstellingen te verwerken krijgt.

Bibliografie

12 Lexicon jeugdliteratuur
oktober 1986