Lexicon van de jeugdliteratuur

Fantasieverhalen

door Jacques Vos

Bij iedere fictionele tekst speelt de fantasie (de ‘verbeelding’) een rol. Anker en Boland duiden in hun boekje Jeugdboeken in de klas fictionele teksten meestal aan met ‘fantasieteksten’. De meeste auteurs gebruiken het begrip ‘fantasie’ echter in relatie tot teksten waarin sprake is van niet-reële situaties en personen. Er wordt in dit verband wel gesproken van ‘fantasie in engere zin’. Fantasieverhalen staan dan in oppositie tot realistische (naturalistische) verhalen.

Het is mogelijk het begrip ‘fantasieverhaal’ te gebruiken als een verzamelnaam voor allerlei genres zoals: sprookjes, mythen, sagen, nonsensverhalen, science fiction-verhalen en horror-verhalen. In al deze genres is namelijk sprake van een niet-reële ‘wereld’. Deze brede benadering treffen we over het algemeen aan in Engelse en Amerikaanse publikaties over jeugdliteratuur. Andere auteurs beperken de aanduiding ‘fantasieverhaal’ tot een specifieke verhaalvorm.

Met name Göte Klingberg heeft in een aantal publikaties getracht een omschrijving te geven van dit specifieke genre. Volgens hem is er sprake van een fantasieverhaal als in zo'n verhaal sprake is van zowel een reële als van een irreële wereld. Dat wil bijvoorbeeld zeggen dat de gebeurtenissen zich afwisselend in de reële en de irreële wereld afspelen. Bovendien zijn de personen in het verhaal zich bewust van het feit, dat zij geconfronteerd worden met een irreële wereld (of met vertegenwoordigers van deze wereld). Zij verwonderen zich net als de lezer van het verhaal over deze niet-reële verschijnselen.

Volgens Klingberg kunnen we drie groepen fantasieverhalen onderscheiden. In de eerste kunnen de reële en de fantasiewereld naast elkaar bestaan. Door een bepaalde handeling - in een put vallen, een deur openen - komt de hoofdpersoon van de ene in de andere wereld. Een voorbeeld hiervan is De augurkenkoning kan de pot op van Christine Nöstlinger. In de reële wereld leeft de familie Holleboom; de augurkenfamilie leeft in de kelder.

In de tweede groep fantasieverhalen kan de reële wereld bezocht worden door een vertegenwoordiger van de andere wereld. Deze persoon is over het algemeen in het bezit van bijzondere eigenschappen. Een voorbeeld van deze benadering treffen we aan in de boeken over Pippi Lang-

kous van Astrid Lindgren. Pippi is bijvoorbeeld heel sterk en zij beschikt over een kist met goud die nooit leeg raakt. Zij houdt zich bovendien niet aan allerlei maatschappelijke conventies; dat wil zeggen: conventies uit ‘onze’ wereld.

Tot deze groep behoren ook de verhalen waarin een pop tot leven komt. Hét voorbeeld is Pinokkio. Ook verhalen waarin een dier zich als mens gedraagt in een verder geheel menselijke samenleving kunnen tot deze groep worden gerekend, bijvoorbeeld De bonte hond van Christine Nöstlinger.

In een derde groep fantasieverhalen is van een reële wereld nog nauwelijks sprake. De gebeurtenissen spelen zich bijna volledig af in de irreëel-magische wereld. Alleen aan het begin en het eind is sprake van de reële wereld. Het oneindige verhaal van Michael Ende zouden we als een voorbeeld van deze groep fantasieverhalen kunnen beschouwen.

Motieven

Motieven die in fantasieverhalen een rol spelen zijn onder meer:

- Poppen en ander speelgoed treden in de reële wereld op (komen tot leven). Voorbeeld: Winnie-de-Poeh van A.A. Milne.

- Kinderen uit de irreële wereld treden in de reële wereld op. Voorbeeld: Drie Japies van Els Pelgrom.

- Een vreemde samenleving bestaat naast de gewone samenleving. Voorbeeld: De Bruikleners van Mary Norton.

- ‘Niet-natuurlijke’ dieren helpen de hoofdpersoon (-onen) uit de reële wereld. Voorbeeld: De zee zingt van Rosalind Kerven.

- Personen uit een irreëel-magische wereld treden in onze wereld op. Voorbeeld: Momo en de tijdspaarders van Michael Ende.

- Personen uit onze wereld worden verplaatst naar een irreëel-magische wereld. Voorbeeld: De zwarte spiegel van W. en H. Hohlbein.

- Personen uit een reële wereld worden verplaatst naar een andere, ook reële wereld. Voorbeeld: Blokkendoos van Cynthia Voigt.

- Er wordt een strijd gesteden met kwade krachten uit een andere wereld. Voorbeeld: Het opkomende duister van Susan Cooper.

Afgrenzing

In fantasieverhalen treffen we allerlei motieven aan die we ook tegenkomen in sprookjes, mythen en andere volksverhalen. Dat deze genres niet tot het fantasieverhaal in engere zin worden gerekend hangt samen met het gegeven, dat de gebeurtenissen zich in die verhalen slechts in één wereld afspelen. Wel lijkt het aannemelijk dat het moderne fantasieverhaal ontstaan is uit deze genres.

In volkssprookjes is sprake van slechts één wereld: de personen in het

verhaal accepteren zonder enig teken van verwondering irreële personen en/of gebeurtenissen. Zoals is aangegeven is hèt kenmerk van het fantasieverhaal het naast elkaar bestaan van twee werelden. Plaats en tijd van handeling worden in sprookjes slechts vaag aangeduid (‘Er was eens...’). In het fantasieverhaal daarentegen worden deze aspecten vaak nauwkeurig aangegeven. Vooral de plaats van handeling wordt door veel auteurs tot in details beschreven. Zie bijvoorbeeld de beschrijving van de fantasiewereld door Michael Ende in Het oneindige verhaal.

De personen in volkssprookjes worden stereotiep weergegeven (de koning, de prins, de knecht, enzovoort) en van enige karakterontwikkeling is geen sprake. In het moderne fantasieverhaal treden personen op die over alle mogelijke menselijke eigenschappen bezitten. In goede fantasieverhalen is duidelijk sprake van een karakterontwikkeling. Deze ontwikkeling is zelfs vaak het thema van het verhaal. Door de strijd met de kwade machten ontdekt de hoofdpersoon zijn diepere krachten (Kim in De zwarte spiegel); de hoofdpersoon leert zijn tijdgenoten beter kennen (Brann in Blokkendoos) of de hoofdpersoon ervaart wat de betekenis is van de fantasiewereld voor zijn leven in de reële wereld (Bastiaan in Het oneindige verhaal).

Volkssprookjes bezitten een vrij beperkte lengte, het fantasieverhaal daarentegen is over het algemeen vrij omvangrijk (soms zeer omvangrijk). Van volkssprookjes is de auteur niet bekend, van fantasieverhalen valt exact aan te geven wie het verhaal heeft geschreven.

Een aantal auteurs wijst erop, dat er tussen het cultuursprookje en het fantasieverhaal wel heel veel overeenkomsten bestaan. Deze overeenkomsten maken dat het cultuursprookje wel beschouwd wordt als een voorloper van het fantasieverhaal.

Vooral Göthe Klingberg is ‘streng’ bij de afgrenzing van het fantasieverhaal van andere genres. Verhalen waarin de hoofdpersoon bijvoorbeeld droomt of zelfs hallucineert, rekent hij niet tot de fantasieverhalen. Dit impliceert bijvoorbeeld dat Kleine Sofie en Lange Wapper van Els Pelgrom volgens de criteria van Klingberg niet tot de fantasieverhalen gerekend zou kunnen worden. Ook verhalen die Klingberg aanduidt met het adjectief ‘surrealistisch’ worden door hem niet tot het fantasieverhaal gerekend. Deze verhalen spelen zich namelijk niet af in twee werelden, maar in één fantasiewereld. Een voorbeeld uit het Nederlandse taalgebied van een surrealistisch verhaal is Koning Wikkepokluk de merkwaardige zoekt een rijk van Wim Hofman. (Ook een aantal andere ‘fantasieverhalen’ van Wim Hofman zouden we tot de surrealistische verhalen kunnen rekenen.)

Betekenis en functie

In de literatuur over het fantasieverhaal wordt een aantal functies van dit verhaal genoemd voor de ontwikkeling van kinderen. De afwisseling tussen realiteit en het wonderlijke, het niet-bestaande kan een komische, humoristische werking hebben. Het fantasieverhaal kan de kinderen confronteren met de ludieke aspecten van de samenleving.

In het fantasieverhaal kunnen op een speelse wijze regels van de samenleving worden overtreden (zie Pippi Langkous). Volgens Wim Hofman: ‘Fantasie ondermijnt alle stelsels.’ Het doorbreken van regels, het verleggen van grenzen kan een pedagogisch-emancipatorische werking bezitten.

Sommige auteurs kennen aan hun (fantasie)verhalen een min of meer pedagogisch-moralistische boodschap toe. Soms is er eigenlijk sprake van een wereldbeschouwing die wordt ‘uitgedragen’. Een voorbeeld van deze benadering is het werk van Michael Ende. In een vraaggesprek stelt deze auteur bijvoorbeeld: ‘De sociale, wetenschappelijke en kulturele problemen die uit de manier waarop we tot nu toe dachten, zijn voortgekomen, kunnen volgens mij niet vanuit die zelfde denktrant worden opgelost. De oplossing moet worden gevonden in een hoger, omvangrijker en intensiever bewustzijn. Zolang men op het terrein van het intellektualisme blijft, komt men toch steeds weer in een paradox terecht. (...) Juist degenen die zo trots zijn op realisme, zijn de echte fantasten.’

Juist het uitdragen van deze wereldbeschouwing in zijn boeken, maakt dat een aantal critici weinig of niets op heeft met het werk van Ende. Andere critici waarderen zijn werk juist om deze wereldbeschouwing.

Het fantasieverhaal kan ook benaderd worden vanuit de kinderlijke behoefte (Engels: ‘need’) aan fantasie. Kinderen zouden er volgens deze benadering behoefte aan hebben zo af en toe de werkelijkheid te ontvluchten en op te gaan in een fantasiewereld. Deze benadering zouden we kunnen aanduiden als ‘compensatorisch’. Tegenstanders van deze benadering - en van het fantasieverhaal in het algemeen - spreken in dit verband van ‘escapisme’.

Tot slot kan nog gewezen worden op de didactische functie. In de literatuur voor volwassenen komt het genre fantasieverhaal ook veelvuldig voor (ook het surrealistische verhaal). Door kinderen met het fantasieverhaal in aanraking te brengen zouden zij als het ware voorbereid worden op het lezen van surrealistische en fantasieverhalen voor volwassenen. Bij deze benadering is het leren lezen van het fantasieverhaal een middel tot de ontwikkeling van een literaire competentie.

Kritiek

Door een aantal auteurs

wordt erop gewezen, dat sommige auteurs van fantasieverhalen zich er wel eens wat al te gemakkelijk vanaf maken. Het zo maar toekennen van bovennatuurlijke krachten aan de hoofdpersonen in het boek leidt niet automatisch tot een goed boek. Binnen de wereld van het verhaal moet de overgang van de reële naar de irreële wereld op de lezer als logisch overkomen. Veel auteurs gebruiken ‘goedkope trucs’ om deze overgang tot stand te brengen.

Bezwaren voert men ook aan tegen de fantasieverhalen waarin de auteur allerlei quasi diepzinnige ideeën op het gebied van filosofie, politiek en theologie (geforceerd) aan de orde stelt. Veel van deze ideeën spreken kinderen (nog) niet aan. Dit geldt met name voor de verhalen die door deze ideeën een al te moralistisch karakter krijgen.

In de jaren zeventig werd vooral in Duitsland gediscussieerd over de waarde van het fantasieverhaal. Met name emancipatorisch georiënteerde wetenschappers en didactici verklaarden zich tegen dit genre. Zij waren van mening dat het de kinderen zou afleiden van de wereld waarin zij leven, een wereld waarin veel onrecht en machtsmisbruik (ook ten opzichte van kinderen) voorkomt. Het fantasieverhaal zou leiden tot onverantwoorde vormen van escapisme. In deze optiek zou het fantasieverhaal een ‘burgerlijk’ manipulatiemiddel zijn. Aanvankelijk vinden we deze opvatting ook terug bij de Nederlandse ‘werkgroepen’; deze werkgroepen propageerden in de beginfase van hun bestaan vooral het realistische kinderboek.

Vergelijkbaar is ook de kritiek op het sprookje. Een aantal auteurs - bijvoorbeeld Eric Hulsens - was van mening dat ook sprookjes de kinderen van de werkelijkheid zouden afleiden.

Op den duur gingen veel vertegenwoordigers van de emancipatorische richting andere accenten leggen: zij wezen de fantasie die uitsluitend gericht was op ‘verinnerlijking’ af (dat was een ‘gecastreerde fantasie’), maar accepteerden, propageerden zelfs, fantasie die erop gericht was maatschappelijke structuren te doorbreken (‘concrete fantasie’). Deze fantasie kon volgens hen alleen maar tot haar recht komen in een maatschappij die niet onderdrukkend werkt op de creativiteit. Een boek dat binnen deze benadering past is De augurkenkoning kan de pot op van Christine Nöstlinger.

De emancipatorische benadering van het fantasieverhaal blijkt ook in de leesmethodes, bijvoorbeeld in Kritisches Lesen. De auteurs namen wel fragmenten op uit fantasieverhalen, maar deze werden gebruikt om de leerlingen deze verhalen kritisch te laten beschouwen.

Waardering door kinderen

Een aantal onderzoekers wijst erop, dat veel kinderen van ongeveer elf, twaalf jaar de belangstelling voor fantasieverhalen verliezen. Kinderen van deze leeftijd zijn meer geïnteresseerd in het realistische verhaal. Vergelijk in dit verband de opvattingen over de gefaseerde leesontwikkeling, bijvoorbeeld van Charlotte Bühler.

Het probleem is, dat veel fantasieverhalen wat hun structuur en inhoud betreft vooral gericht zijn op kinderen van de genoemde leeftijdsgroep. Anderen zien hierin een taak voor het onderwijs: door een weloverwogen didactiek is het mogelijk kinderen voor fantasieverhalen te interesseren, zij wijzen het al te deterministisch karakter van de (vaste) gefaseerde leesontwikkeling af. In de meeste kinderen zou een dispositie aanwezig zijn die van invloed is op het ‘irreëel-magisch begrijpen, denken en oordelen’.

Bibliografie

28 Lexicon jeugdliteratuur
februari 1992