Lexicon van de jeugdliteratuur

Noëlla Elpers

door Lien Fret

Noëlla Elpers is op 5 december 1959 geboren te Koersel (Belgisch Limburg). Haar liefde voor het schrijven en waardering voor een goed verteld verhaal kreeg ze van huis uit mee: vader kwam uit een familie van vertellers, moeder was een fervent lezer. Haar eerste boek, het semi-autobiografische Relaas van een ekster (1988), schreef Elpers voor volwassenen. Daarna ging ze zich toeleggen op het schrijven van kinderboeken en jeugdromans. Gringo de Bliksemkater, dat in 1993 verscheen, was haar eerste boek voor kinderen. Om jongeren warm te maken voor literatuur en hun liefde voor poëzie en kunstgeschiedenis aan te wakkeren, richtte Elpers met haar echtgenoot, dichter Peter Holvoet-Hanssen, Het Kapersnet op. Ze geven lezingen en schrijfworkshops en maken literaire wandelingen en verhalen op maat. Daarnaast schreef het duo een theaterstuk, De Klokkenmeester, waarvan de oorspronkelijke versie, Fanastasio geheten, in 1994 werd bekroond met de Wim Verbekeprijs voor jongerentheater.

Elpers werkt parttime in een bibliotheek en besteedt de rest van haar tijd aan schrijven. Het werk van Elpers is populair bij jonge lezers. Van haar zeven kinder- en jeugdboeken zijn er zes geselecteerd door de Kinder- en Jeugdjury Vlaanderen. De historische jeugdroman Dolores (2007) werd bekroond met de Thea Beckmanprijs 2007, kreeg de Boekenleeuw 2008 en haalde de shortlist van de Gouden Uil Jeugdliteratuurprijs 2008.

Werk

Elpers' oeuvre kan worden opgedeeld in twee categorieën. In haar boeken

voor jonge kinderen (8-10 jaar) spelen dieren de hoofdrol en staat vriendschap centraal. Gringo de bliksemkater uit het gelijknamige boek is een kat in smoking die zich als mens wil gedragen. Hij wordt gevonden door de excentrieke Peter Peperkoek die hem leert hoe hij als een kat over de daken kan lopen en hem een thuis geeft. Alles verandert wanneer Anna Rozenboom op het toneel verschijnt en Peter verliefd wordt. Ook in Pip en Suzy (1994) ontstaat een merkwaardige vriendschap: Pip, een maffe pelikaan, vindt een bondgenoot in Suzy, een té roze, té klein en té dik nijlpaardje met een piepstem.

Gringo de Bliksemkater (1993) kreeg een vervolg in De Pimpernel (2005), een verhaal met een iets zwaardere thematiek. De elfjarige Hannah heeft het niet gemakkelijk. Haar ouders - Peter en Anna - worden door haar nieuwe klasgenoten als zonderling beschouwd, haar zieke oma woont bij hen in en kwijnt, net als de huiskat Gringo, langzaam weg. Op een dag gebeurt er iets vreemds: het is alsof Hannah opeens kattentaal verstaat. De dieren spelen in dit boek een even belangrijke rol als de menselijke personages en Elpers laat de levens van oma en Gringo subtiel samenlopen. Aan het einde van het verhaal plaatst zij met een minimum aan woorden oma's dood en de geboorte van nieuwe poesjes tegenover elkaar.

Haar boeken voor iets oudere kinderen (12 +) zijn stuk voor stuk ontwikkelingsromans, en ook daarin krijgt de dieren- en natuursymboliek een prominente plaats. De natuur maakt duidelijk hoe de cirkel van het leven in elkaar zit. Mensen sterven maar er komt ook steeds nieuw leven. En net als jonge dieren moeten ook jongeren op een bepaald moment het veilige nest verlaten. In Geheimen van de wijde zee (2003) zien het Schotse meisje Alison, de IJslandse Yorrick en de Vlaamse Jonathan hun overgang naar volwassenheid gespiegeld in de jonge papegaaiduikers die in augustus ‘uit de lucht vallen’. De bijna volwassen vogels zijn door hun ouders in de steek gelaten, trekken er overmoedig op uit en moeten ten slotte massaal geholpen worden door IJslandse jongeren die hun de vrijheid teruggeven. Tijdens de wonderbaarlijke zomer die Alison, Yorrick en Jonathan samen doorbrengen, ontdekken ze ieder op hun eigen manier met hun angsten en tekortkomingen om te gaan. Yorrick, een halfbloed Inuit, waagt zich zelfs aan een Inuitinitiatieritueel, waarbij hij zichzelf leert verdragen.

Elpers' fascinatie voor natuurvolken en de overgang van kindertijd naar volwassenheid blijkt ook uit twee eerdere boeken. Juffrouw Dondersteen (1997) is een magisch-realistische initiatieroman. Wanneer de moeder van Coppelia sterft, heeft het twaalfjarige meisje geen keuze: terwijl ze opgroeit, moet ze haar verdriet verwerken en de roddels over haar moeder een plaats geven. Haar

moeder zou een band hebben gehad met Juffrouw Dondersteen, de geest die op de Duivelsberg huist en invloed heeft op de gemoedsgesteldheid van de inwoners van het dorp Fleurbec. Onweerstaanbaar aangetrokken tot de Duivelsberg, gaat Coppelia op onderzoek uit. In het tweede deel van het boek, ‘Rijmen, recepten en bezweringen’, laat Elpers Juffrouw Dondersteen zelf aan het woord. Net als in Geheimen van de wijde zee is de overgang naar volwassenheid voor jongeren niet louter een mentale reis maar wordt die gemarkeerd door iets tastbaars. Na hun eindexamen beklimmen de jongeren van Fleurbec de Duivelsberg, om ieder op hun eigen manier met angsten en onzekerheden te worden geconfronteerd.

Ook in Beloega (2001), dat op realistisch wijze vertelt over de veertienjarige Lila die geleidelijk volwassen wordt, komt Elpers' bijzondere natuursymboliek voor. Aan het einde van de roman rekent het meisje symbolisch af met haar verleden door zich te laten bedekken met herfstbladeren. ‘Alles wat leeft, sterft... Zo hoort het ook. Het leven maakt een cirkelbeweging, het is mooi en wreed, gruwelijk en wonderlijk.’ Lila woont met haar excentrieke familie op een oude woonboot, de Beloega, die in een afgelegen kanaaldok ligt. Haar vertrouwde leventje komt volledig op zijn kop te staan wanneer haar dementerende opa bij hen komt inwonen en ze verliefd wordt op de rijke Geoffrey. Pas na een tijdje beseft Lila dat ze niet kan omgaan met Geoffreys neerbuigende opmerkingen. Als ze merkt dat ze gestalkt wordt, zoekt ze houvast bij haar familie en echte vrienden.

Ouder worden, doodgaan en omgaan met verlies zijn terugkerende thema's in Elpers' oeuvre. In de boeken voor iets oudere lezers moeten de hoofdpersonages stuk voor stuk afrekenen met een (komend) verlies. In De Pimpernel sterven de oude kater Gringo en Hannahs oma. Yorrick neemt aan het begin van Geheimen van de wijde zee afscheid van zijn opa en voor Lila komt in Beloega het moment van afscheid nemen van haar grootvader dichterbij. In elk van deze boeken toont Elpers de veerkracht en de levenslust van jongeren. Die zorgen dat ze het grimmige van het leven een plek kunnen geven en maken dat ze de toekomst hoopvol tegemoet kunnen zien.

In geen enkel boek krijgt de levenslust zo'n grote rol toebedeeld als in Dolores (2007). De positieve levensinstelling van dit dwergmeisje, dat door alle ellende heen toch nog schoonheid kan zien, vormt de kern van het verhaal. Dolores is allereerst een boek over anders zijn, een thema dat Elpers duidelijk na aan het hart ligt. Al haar personen zijn op de een of andere manier anders dan de rest. Pip en Suzy uit het gelijknamige kinderboek vinden elkaar juist vanwege dat anderszijn. In Gringo de Bliksemka-

ter is Gringo allesbehalve een doorsnee kat en Peter allesbehalve een doorsnee mens. Ook in dat boek draagt de eigenzinnigheid van de twee hoofdfiguren er aan bij dat ze het uitstekend met elkaar kunnen vinden. In Beloega en in De Pimpernel moeten de hoofdpersonages afrekenen met de vooroordelen van vrienden en klasgenoten. De ouders van Hannah en die van Lila zijn afwijkend. Alison, Yorrick en Jonathan worstelen in Geheimen van de wijde zee niet alleen met onderlinge cultuurverschillen maar ook met hun eigen afkomst. Alisons ouders stammen af van rivaliserende Schotse familieclans en zij staat daar tussenin. Ook Yorrick bevindt zich tussen twee culturen: in Groenland werd hij gepest door de volbloed Inuit-kinderen, in IJsland door de blanken.

Elpers' stijl kan worden omschreven als sober. De schrijfster laat voldoende ruimte voor de lezer om zelf aan te vullen. Ze gebruikt heldere beelden die passen bij de context en de personages die ze neerzet. Zo heeft de IJslandse Yorrick in Geheimen van de wijde zee het gevoel dat er ‘vliegende zalmen’ in zijn hoofd zitten en is het geheugen van Hannahs oma in De Pimpernel ‘als een schoolbord waarop de pas geschreven woorden met een spons werden uitgeveegd’. Daarnaast besteedt Elpers veel aandacht aan beschrijvingen van de ruimte. Ze schetst die, net als de personages, sober maar doeltreffend.

Dolores

De zeventienjarige Dolores is gevoelig en intelligent en heeft vooruitstrevende ideeën. Ze doorloopt hetzelfde volwassenwordingsproces als de andere jonge hoofdpersonages in Elpers' initiatieromans; ze wordt vrouw, raakt verliefd... Alleen is Dolores een dwergmeisje en ‘het leven en de gebaren van een dwergvrouw zijn nu eenmaal soms te groot voor haar lichaam’. Daardoor kan Dolores, ondanks haar levenslust, niet ontsnappen aan de cirkel van het leven. Ze sterft aan het begin van de roman in een schipbreuk, verzwolgen door de zee die Elpers als een natuurmetafoor voor leven en dood gebruikt. Ondanks dit tragische begin is Dolores geen zwaarmoedig verhaal. Het is het relaas van een buitenbeentje dat moet vechten om zich staande te houden in een wereld die haar niet respecteert. Ondanks alles blijft ze geloven in het leven.

Het verhaal speelt in de vijftiende eeuw. Dolores is geboren in een arm pachtersgezin en door haar vader verkocht aan de Spaanse koning Ferdinand. Ze moet als nar zijn sombere dochter Johanna (later ‘de Waanzinnige’) opvrolijken. Dankzij haar anderszijn kan ze het hart op de tong dragen en mensen en gebeurtenissen ongehinderd op de korrel nemen, terwijl Johanna in een strak keurslijf zit. Tussen Dolores, Johanna en het Moorse kamermeisje Meryem groeit een sterke vriendschap. Ondanks verschillen in stand, uiterlijk

De woelige politieke situatie die Elpers in haar roman ter sprake brengt, geeft extra kleur aan de thema's anderszijn en verdraagzaamheid. Lezers kunnen zelf parallellen trekken tussen de huidige religieuze polarisatie en de verbanning en vervolging van ‘ketterse’ moslims en joden door het intolerante koningspaar Ferdinand en Isabella in het Spanje van de vijftiende eeuw.

Waardering

Vooral Elpers' sobere stijl wordt geprezen. Volgens Jan van Coillie beschrijft Elpers haar personages in De Pimpernel ‘bijzonder fijngevoelig en met net voldoende woorden’. Mirjam Noorduijn noemt Elpers' stijl in Geheimen van de wijde zee puur en ongedwongen, treffend en vloeiend, ongekunsteld en natuurlijk. Muriël Boll omschrijft de toon in het boek als poëtisch. Op Monique Snoeijen komt de gebruikte symboliek nooit hinderlijk of gekunsteld over.

Volgens verschillende critici blinkt Elpers uit in het scheppen van sfeer. Van Coillie wordt bij het lezen van Juffrouw Dondersteen getroffen door ‘de vanzelfsprekendheid waarmee de auteur haar bevreemdende wereld schept, in een sobere, maar rake taal met soms verrassend originele beelden’. Pure woordmagie noemt hij het. Snoeijen is onder de indruk van ‘het ogenschijnlijk gemak’ waarmee Elpers in Dolores een overtuigend historisch beeld schept. Noorduijn bestempelt Elpers' stijl in het boek als kleurrijk en poëtisch. Paul Jordens daarentegen vindt de passages waarin de auteur de politieke situatie laat binnensijpelen ‘literair gezien (-) niet altijd de meest geslaagde’.

Over de uitwerking van de personages oordelen de critici niet eensgezind positief. Vooral Elpers' vroege boeken krijgen op dat punt kritiek. Belle Kuijken spreekt wat Beloega en Geheimen van de wijde zee betreft van een povere uitwerking van

de personages, zodat de emotionele wereld niet geloofwaardig wordt overgebracht. Lila blijft van papier en de personages in Geheimen van de wijde wereld zijn kartonnen figuren. Ondanks een aantal kleurrijke personages is Beloega door de zwak getekende karakters ‘flauwe koek’. RDS is van mening dat enkele nevenpersonages in Beloega ‘neigen naar het stereotype’. Het verhaal graaft volgens de criticus niet diep genoeg. Mai Van Loon daarentegen is getroffen door de manier waarop Elpers de personages in Beloega ‘hartverwarmend en trefzeker neerzet’.

Alleen Elpers' bekroonde boek Dolores krijgt, wat de uitwerking van de personages betreft, unaniem een positieve ontvangst in de pers. Mirjam Noorduijn spreekt van personages ‘die zo levensecht zijn dat ze zelfs best hun eigen verhaal kunnen vertellen’. Pol Van Damme prijst de ikvorm, waardoor Dolores' gedachten en gevoelens nog sterker overkomen.

Bibliografie

78 Lexicon jeugdliteratuur
oktober 2008