Lexicon van de jeugdliteratuur

Dyslexie

door Heleen Kernkamp-Biegel

Problemen met lezen worden in hun algemeenheid vaak aangeduid met de term dyslexie, hetgeen letterlijk betekent: slecht/gebrekkig lezen. Door deskundigen wordt onder dyslexie echter verstaan: een specifieke stoornis in het leren lezen bij verstandelijk normaal begaafden.

De laatste jaren wordt meer en meer duidelijk dat dyslexie te maken heeft met taalvaardigheid, dat het een probleem van de taal is. Een woord heeft veel aspecten: klanken, een vorm, een betekenis en een bepaalde functie. Bij het lezen worden al deze aspecten als brokjes informatie zeer snel aan elkaar gekoppeld in de hersenen, waarbij iets mis kan gaan. Iedereen leest wel eens een woord verkeerd. Bij dyslectici doet dit verschijnsel zich veelvuldig voor.

De verschijningsvorm van dyslexie is heel verschillend. Dat maakt herkenning ervan soms moeilijk. Niet alleen het lezen wordt erdoor beïnvloed, maar meestal ook het schrijven (spellen). Het verschijnsel foutief spellen valt strikt genomen niet onder dyslexie, het wordt aangeduid met dysorthografie.

In de praktijk worden lees- en spellingsmoeilijkheden echter onder één noemer - dyslexie - geplaatst. Vaak is er sprake van een soort onhandigheid in taal en het omgaan met woordbetekenissen, ook als er niet gelezen wordt. Dyslectici maken met lezen (en spellen) echter geen typische fouten die kenmerkend zouden zijn voor dyslexie. Kenmerkend is wel de grote hoeveelheid fouten. Kenmerkend is ook dat dyslectici vaker een woord zo lezen of spellen dat er geen inzichtelijk verband meer bestaat met het bedoelde woord.

Naast dyslexie wordt ook de uitdrukking woordblind gebruikt om het verschijnsel aan te duiden en - zij het in mindere mate - leesblind. Beide aanduidingen worden door de meeste deskundigen afgekeurd, daar zij associaties kunnen oproepen met niet goed kunnen zien, met oogafwijkingen.

Oorzaken

Een gebrek aan leesvaardigheid kan verschillende oorzaken hebben. In strikte zin is slechts sprake van dyslexie wanneer een aantal andere factoren uitgesloten kan worden:

Wanneer leesproblemen in hoofdzaak berusten op een bijvoorbeeld door dyslexie veroorzaakt gebrek aan technische leesvaardigheid, kunnen de fouten zich voordoen op woorden/of zinsniveau. Bij een analyse van de fouten blijken deze soms van uiteenlopende aard, maar het komt ook voor dat een of meerdere categorieën fouten eruit springen. Leestechnische fouten vormen meestal een belemmering voor het begrijpen van de tekst. Wanneer door een slechte klankpresentatie de a en o niet onderscheiden worden, wordt in de zin ‘Ik maak een val’ het woord val verwisseld met vol. De zin heeft dan geen betekenis meer. Door zelfcorrectie wordt daar dan soms ‘Ik maak hem vol’ van gemaakt. Dan heeft de zin wel betekenis, maar er is een dubbele leesfout ontstaan. Ook gaat het verband met de voorgaande en/of volgende zin(nen) verloren.

Boeken voor dyslectici

De moeilijkheden die iedereen moet overwinnen om een tekst te ontcijferen zijn bij dyslectici vaak zo groot dat elke leesmotivatie ontbreekt en er soms een afkeer van lezen ontstaat. Een manier om zulke kinderen toch tot lezen te stimuleren is het aanbieden van boeken waarvan onderwerp en inhoud hen boeien en die zij wèl, of met aanzienlijk minder moeite kunnen lezen. Belangrijk is, dat het ‘leessucces’ voor het kind duidelijk wordt.

De belangrijkste criteria waaraan dergelijke boeken moeten voldoen zijn:

- het opvangen van het verschil in leesleeftijd en kalenderleeftijd door op een laag leestechnisch niveau te schrijven, waarbij wel gezorgd wordt voor een inhoud die is afgestemd op een (veel) hogere leeftijd;

- het zorgen voor onderwerpen die in de belangstellingssfeer liggen van de beoogde lezers;

- het verhaal zo schrijven dat er sprake is van een duidelijke verhaalopbouw met niet te veel karakters, die snel herkenbaar en gemakkelijk van elkaar te onderscheiden moeten zijn;

- het zorgen voor een ‘aangepast’ taalgebruik, zoals: compacte, goed gestructureerde zinnen; kleine hoofdzinnen met niet meer dan twee, drie zinsdelen; concreet, helder taalgebruik en uitleg/herhaling van onbekende en/of moeilijk te begrijpen woorden; een directe, actieve en renundante verteltrant op spreektaalniveau;

- het schrijven van korte hoofdstukken die bij voorkeur zo eindigen, dat ze noden tot verder lezen;

- het zorgen voor een weloverwogen vormgeving (de boeken moeten er ‘volwassen’ uitzien) en typografie:

geen woordafbrekingen aan het eind van de regel, tenzij het een samengesteld woord betreft; het vermijden van overgrote (‘kinderachtige’) letters; niet te veel regels per pagina en brede marges en een iets vergrote interlinie; duidelijk van elkaar te onderscheiden alinea's;

- het opnemen van illustraties die de tekst ondersteunen en verhelderen zonder het verhaal te vertellen.

Om lezers die moeite hebben met lezen, zoals de dyslectici, te helpen is het van essentieel belang het juiste boek aan het juiste kind aan te bieden. Het onderwerp en de inhoud moeten zijn belangstelling hebben. Bij het doorbladeren mag de typografie niet te kinderlijk aandoen en moeten de illustraties aanlokkelijk zijn. Een pakkende eerste zin kan bepalend zijn. Vooral in de leeftijd tussen acht en dertien jaar is het belangrijk, dat er overeenkomst is tussen de leesleeftijd en de belevingswereld met betrekking tot de inhoud en de complexiteit van het verhaal. Uitgangspunt moet zijn dat het kind bij eerste lezing de tekst moet kunnen begrijpen in de betekenis van: weten waar het boek over gaat.

Bij de keuze van boeken dient niet alleen rekening gehouden te worden met het leesniveau, maar ook met leeftijd, mate van intelligentie, ontwikkeling, interesses en milieu-achtergrond van de lezer. Kinderen die moeite hebben met lezen moeten niet alleen in aanraking komen met leesteksten die conceptueel en cognitief beneden hun kunnen zijn. Zij worden dan niet geconfronteerd met tekstsituaties die hun capaciteiten prikkelen. Dit kan leiden tot desinteresse en een afkeer van lezen. Ook verlaagt het het kennisniveau van deze lezers.

Aanbod

De laatste jaren is een aanzienlijk aantal jeugdboeken verschenen voor kinderen die moeite hebben met lezen. In tegenstelling tot bijvoorbeeld de Angelsaksische en Scandinavische landen waren er in ons land tot 1982 in dit genre slechts enkele losse boeken en één serie: De Wenteltrap verkrijgbaar. De boeken uit de serie De Wenteltrap zijn bestemd voor dyslectici en kinderen voor wie het zelfstandig lezen van boeken een moeizame bezigheid is. In de loop der jaren (de serie verscheen vanaf 1962) is gebleken, dat deze boeken ook bruikbaar zijn voor andere groeperingen moeilijk lezenden.

Omstreeks 1980 brak het inzicht door, dat het moeite hebben met lezen een veel voorkomend verschijnsel is. Mede als gevolg hiervan zijn daarna nieuwe series en reeksen ontstaan. De belangrijkste zijn:

- de Appin Kap-reeks en Leesboei (Dijkstra, Groningen);

- de Leeslift (Omniboek, Den Haag);

- de Streepjesboeken (Ploegsma, Amsterdam);

- Woordbeeld (Thieme, Zutphen);

- Zoeklicht (Zwijsen, Tilburg).

Het genre boeken voor moeilijk lezenden bestaat tot nu toe vrijwel uitsluitend uit verhalende lectuur, waaronder een aantal bewerkingen van klassieke verhalen en sprookjes. Informatieve lectuur voor moeilijk lezenden is nog steeds uiterst schaars.

Niet alle reeksen en series zijn van eenzelfde kwaliteit. Ook treft men per serie goede en minder geslaagde deeltjes aan. Het boekenbestand in dit genre bevat een scala dat loopt van triviale lectuur die slecht is geschreven tot en met zeer goede boeken.

Een aantal boeken wordt gekenmerkt door een overmatig gebruik van onnodig korte, houterige, soms onsamenhangende zinnen, vreemde regelafbrekingen en een overmatig gebruik van korte woorden. In het algemeen wordt weinig rekening gehouden met het aspect, dat veel moeilijk lezenden moeite hebben met woorden die betrekking hebben op tijd/ruimtelijke voorstellingen en begrippen.

Evaluaties van de geschiktheid en de gebruiksmogelijkheden van dit genre zijn niet altijd eenduidig en geven bovendien soms aanleiding tot verwarring. Het gaat hierbij om de centrale vraag: Welk boek is geschikt voor welke ‘probleemlezer’? Enerzijds wordt een integrale benoeming gehanteerd: ‘Boeken voor moeilijke lezers’ (of een van de vele varianten op deze aanduiding), anderzijds wordt een deel van deze boeken onderverdeeld naar bruikbaarheid voor enkele leeshandicaps.

De opvatting dat boeken voor moeilijk lezenden alle aan bepaalde basisvoorwaarden moeten voldoen, dat er een breed assortiment van dergelijke boeken moet zijn en dat de gebruiksmogelijkheden voor elk kind afzonderlijk moeten worden nagegaan - met uitzondering van doofgeborenen - is in Nederland nog niet algemeen aanvaard.

Bibliografie

22 Lexicon jeugdliteratuur
februari 1990