Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Johan Diepstraten

door Casper Markesteijn

Johan Diepstraten werd op 30 maart 1951 in Breda geboren. Hij volgde daar ook de middelbare school. Aan de Universiteit van Amsterdam studeerde hij Nederlands, waarna hij journalistiek en onderwijs combineerde. Van 1979 tot 1989 was hij redacteur van het tijdschrift Bzzlletin; voor het Vara-radioprogramma ‘Het zout in de pap’ maakte hij interviews met schrijvers; en voor het Bredase dagblad De Stem schreef hij recensies en was hij tv-criticus. Dat laatste deed hij ook voor de Volkskrant. Daarnaast doceerde hij Nederlands aan de Nationale Hogeschool voor Toerisme en Verkeer in Breda. In het voorjaar van 1999 werd bij Diepstraten een ernstige vorm van kanker geconstateerd. Hij overleed op 13 september 1999.

Werk

Johan Diepstraten had een voorkeur voor het spannende boek en het beschrijven van historische gebeurtenissen. Zijn eerste jeugdboek De verborgen steeg (1986) schreef hij samen met Sjoerd Kuyper. ‘We wilden gewoon een spannend jeugdboek schrijven,’ zei Johan Diepstraten in een interview met De Stem naar aanleiding van het verschijnen van dit boek. Het was hún reactie op het beschrijven van problemen dat in de jeugdliteratuur van de jaren zeventig zoveel nadruk kreeg. De verborgen steeg moest, vonden Diepstraten en Kuyper, een normaal boek worden dat zij zelf ook leuk vonden. Om en om schreven beiden zeven pagina's. Zo ontstond het verhaal over Anton, John en Fleur die op eigen houtje op onderzoek gaan, nadat in een afbraakpand een lijk is ontdekt.

De samenwerking tussen Diepstraten en Kuyper was niet nieuw - vóór het jeugdboek hadden ze Het nieuwe proza. Interviews met schrijvers (1978) en Dichters (1980) gemaakt - maar duurde slechts kort. Na het schrijven van het

[pagina 2]

jeugdboek gingen ze ieder hun eigen schrijversweg, maar bleven bevriend. Diepstraten concentreerde zich op het schrijven van spannende boeken over waar gebeurde voorvallen. Zo is De branden van de Duivelsbrug (1987) gebaseerd op een serie restaurantbranden die in de jaren zeventig in de wijk Ginneken in Breda woedden. De ondergang van de Batavia (1990) ontstond naar aanleiding van de verhalen over het historische voc-schip, dat door Willem Vos in Lelystad is nagebouwd. Het journaal van commandeur Pelsaert was de historische bron waar Diepstraten uit putte. Voor Het verraad van de Vloeiweide (1991) vormde een gebeurtenis aan het eind van de oorlog in de buurt van Breda de inspiratie.

Heden en verleden spelen in het werk van Diepstraten een belangrijke rol. In De samenzwering (1989) lezen Job en Jonathan in het dagboek van hun twintig jaar eerder overleden grootvader een verhaal dat hun belangstelling wekt. Ze krijgen het vermoeden dat hij vermoord is. De oorlog, een geheim genootschap dat heulde met de nazi's, een kasteel dat eens het centrum van collaborateurs was, mensen die actief betrokken waren bij het verzet zijn de elementen die verleden en heden verbinden. Het verleden betreft hier, net als in Het verraad van de Vloeiweide, de periode rond de Tweede Wereldoorlog. Met dit type boeken wilde Diepstraten laten zien dat een mens niet alleen verantwoordelijk is voor eigen daden, maar ook voor wat er gebeurt




als je de ogen sluit voor wandaden van anderen.

Voor Het geheim van de kroonprins (1995) dook Johan Diepstraten in de waar gebeurde geschiedenis van Kaspar Hauser die in het begin van de negentiende eeuw in Zuid-Duitsland leefde. Vanaf zijn derde jaar zat hij in een kerker opgesloten. Toen hij op zijn zestiende, dat was in 1828, vrij kwam, kon hij niet praten en nauwelijks lopen. Een rechter nam hem in huis en probeerde erachter te komen wie de jon-

[pagina 3]

gen eigenlijk was. Hauser beweerde een koningszoon te zijn en werd op zijn éénentwintigste vermoord. Diepstraten ging door waar de biografieën over Hauser en films over zijn leven (van o.a. Truffaud en Herzog) eindigen. Hij gaf hem een vriendin, die de moord op Hauser weet op te lossen.

De laatste jaren schreef Diepstraten, soms samen met anderen, ook boeken voor kinderen met leesproblemen: De drugskoerier (1995), Geef hem een knal! (1998) of Joppa en de pestkop (1999). Die verschenen in de series Zoeklicht en Zoeklicht Plus (voor oudere kinderen) van uitgeverij Zwijsen. Ook hier ligt het accent op spanning, maar het taalgebruik is aangepast. Er zijn weinig moeilijke woorden en de zinnen zijn kort. Doelwit Saïda (1995) bijvoorbeeld gaat over een meisje dat door een onbekende wordt bedreigd. Zelfs haar eigen vriend vertrouwt Saïda niet meer. Het boek heeft een onverwacht, spannend slot.

Omdat het thrillerachtige element in zijn werk overheerst, kan Diepstraten getypeerd worden als een auteur van detectives voor de jeugd.

De ondergang van de Batavia

Ongeluckige Voyagie van 't Schip Batavia heet het boek dat commandeur Pelsaert schreef over het zeventiende-eeuwse voc-schip waar hij het bewind over voerde. Het laat zien hoe de eerste reis van de Batavia voor de opvarenden uitliep op een regelrechte ramp. Aan het begin van de reis beraamde de bemanning al plannen om commandeur Pelsaert te overmeesteren. De muiterij mislukte doordat het schip voor de kust van Australië op de klippen liep. De overlevenden werden door de Saerdam op 15 november 1629 meegenomen, terug naar Holland. Pas in 1973 is vastgesteld waar de resten van de Batavia zich precies bevinden.

In het verhaal van Diepstraten zijn Friso van Molkwerum en Jan Pellegrom allebei tegen hun zin aan boord van het schip. Friso is vergokt door zijn dronken vader en Jan is door het rasphuis verkocht omdat hij gevochten heeft. Na de schipbreuk van de Batavia belanden ze op de eilandjes voor de kust van Australië. Tijdens de meedogenloze strijd blijkt hoe broos de vriendschap tussen Friso en Jan is. Jan Pellegrom probeert Friso zelfs te vermoorden, omdat hij niet wil heulen met moordenaars. Daarmee wilde Diepstraten aangeven hoe in tijden van nood iemands ware aard boven komt. In dit boek geeft hij ook onverbloemd kritiek op de handel en wandel van Jan Pieterszoon Coen. ‘Maar Coen is zo ongeveer de grootste schurk die in de vaderlandse geschiedenis rondloopt,’ heeft hij ooit in een interview beweerd. Achter in het boek staat een stuk over de geschiedenis van de Batavia en over de bouw van de nieuwe Batavia in Lelystad door scheepsbouwer Willem Vos.

[pagina 4]

Het verraad van de Vloeiweide

Op 4 oktober 1944 rolde een overmacht aan Duitse militairen bij de woning van boswachter Neefs op de Vloeiweide nabij Rijsbergen de verzetsgroep van Paul Windhausen op. Er zou verraad in het spel zijn geweest. Die gebeurtenis was voor Diepstraten de aanleiding tot het schrijven van Het verraad van de Vloeiweide.

Deel I van het verhaal speelt in de oorlog. De dertienjarige Sietske van der Wal brengt als koerierster berichten over aan de verzetsgroep waar haar vader toe behoort. De groep wordt op een dag bij jachtopziener Vijfhuizen overvallen door de Duitsers. Er is blijkbaar verraad in het spel. Een deel van de verzetsstrijders komt om, een ander deel wordt de volgende dag gefusilleerd. Sietske wordt opgepakt, maar haar vader weet haar te bevrijden. Kort daarna komt de bevrijding.

Deel II speelt in het heden. De scholieren Alexander en Stéphanie helpen commissaris Verkuyl bij het oplossen van de moord op Sietske van der Wal. Volgens de commissaris moet die iets met de oorlog te maken hebben. Bij het ontwarren van het raadsel komen Alexander en Stéphanie in aanraking met oud-nsb'ers en neo-nazi's van het Vlaams Front. Zij vinden uit wie Sietske heeft doodgeschoten en wie in de oorlog de verrader van de verzetsgroep was.

Dood door schuld?

Met Dood door schuld? heeft Diepstraten (samen met Roel Bossink, officier van justitie op Curaçao) een zogenaamde ‘legal thriller’ willen schrijven. Dat betekent onder meer dat het boek zich gedeeltelijk in de rechtszaal afspeelt. Het bevat verschillende verhaallijnen. De eerste is die van Jeanette die in de trein een excuusbrief schrijft aan haar beste vriendin Doris, omdat ze een geheim van Doris heeft doorverteld. Daarna lezen we hoe Doris vrijwel op hetzelfde moment getuige is van een rampzalig treinongeluk. Dat wordt veroorzaakt door een auto, met daarin twee mannen die de rode lichten van de spoorwegovergang hebben genegeerd. Maar liefst 136 mensen komen bij het ongeluk om het leven, onder wie Jeanette, die in de betreffende trein zit. In een volgende verhaallijn belandt de lezer in een politiebureau, waar blijkt dat één van de mannen in de auto een agent van dat bureau is: Tom Ferreira. De andere man is Toms vader. Tom kon nog net op tijd uit de auto komen, zijn vader is in de vlammen omgekomen. Een ander deel van het verhaal speelt op Curaçao, waar Tom Ferreira vandaan komt. Hij was blijkbaar een Antilliaanse drugsbende op het spoor.

Hoewel vanaf het begin vrij duidelijk is wie wat heeft gedaan (het is dus geen echte ‘whodunnit’), is Dood door schuld? toch heel spannend. Dat komt doordat de lezer op grond van de gebeurtenissen nieuwsgierig wordt naar de beweegredenen van de verschillende verhaalfiguren. Hun gedrag blijkt

[pagina 5]

vaak beïnvloed door zaken uit het verleden. Zo heeft Doris nachtmerries over haar vader die ze nooit gekend heeft. Pas aan het eind blijkt wat zij als kind heeft meegemaakt.

Waardering

In zijn hele oeuvre is Diepstraten trouw gebleven aan het uitgangspunt dat hij al aan het begin hanteerde: het schrijven van spannende boeken. Getuige de kritieken is hij in die opzet geslaagd. Veel van zijn boeken worden geroemd vanwege de spanning, de levendige en vlotte stijl van schrijven. Muriel Boll vond Dood door schuld? ‘een heel volwassen thriller’, ‘een verhaal dat je direct pakt en waarin je ademloos blijft lezen’ [-] ‘een ijzersterk verhaal waarin de passages knap door elkaar zijn gevlochten terwijl het toch overzichtelijk blijft.’

Ook in zijn historische boeken en in de boeken voor jonge lezers en moeilijke lezers heeft Diepstraten altijd geprobeerd door middel van spanning de vaart erin te houden en de aandacht van de lezer te blijven trekken. Ria de Schepper vond het voor zwakke lezers bedoelde Geef hem een knal! in een vlotte stijl geschreven. In het voor jonge lezers bedoelde Joppa en de pestkop gebruikte Diepstraten eveneens het element spanning om de lezer nieuwsgierig te maken naar de afloop van het ‘pestprobleem’.

Vrijwel alle critici waarderen het realisme van Diepstraten, die in zijn complexe verhalen onrealistische ingrepen wist te vermijden. Over het ontbreken van diepgang en de soms oppervlakkige karakters oordeelde de kritiek feller. Dat was de (geringe) tol die Diepstraten moest betalen om als auteur van onderhoudende en spannende boeken de geschiedenis in te gaan.

Bibliografie

Voor volwassenen

Met Sjoerd Kuyper, Het nieuwe proza. Interviews met schrijvers (1978), Dichters (1980).

Jeugdboeken

Met Sjoerd Kuyper, De verborgen steeg. Met illustraties van Gert Dooreman. Bert Bakker, 1986.

De branden van de Duivelsbrug. Met illustraties van Ed Geurdes. 's-Gravenhage, Bzztôh, 1987.

De samenzwering. Amsterdam, Leopold, 1989.

De ondergang van de Batavia. Met illustraties van Teun Berserik. Amsterdam, Leopold, 1990.

Het verraad van de Vloeiweide. Amsterdam, Leopold, 1991.

Met Roel Bossink, Eén vinger per dag. Met illustraties van Danny Juchtmans. Tilburg, Zwijsen, 1994.

Het geheim van de kroonprins - het waargebeurde verhaal van Kaspar Hauser. Ellessy, Arnhem, 1995.

Met Willem van Dongen, In de grot van de beestmensen. Tilburg, Zwijsen, 1995.

De drugskoerier. Met illustraties van Danny Juchtmans. Tilburg, Zwijsen, 1995.

Met Roel Bossink, Doelwit Saïda. Met illustraties van Danny Juchtmans. Tilburg, Zwijsen, 1995.

Geef hem een knal! Met illustraties van Marja Meijer. Tilburg, Zwijsen, 1998.

Met Roel Bossink, Dood door schuld? Amsterdam, Elzenga, 1998.

Joppa en de pestkop. Met illustraties van René van Halderen. Amsterdam, Elzenga, 1999.

Zwendelaars? Amsterdam, Elzenga, 1999.

Over Johan Diepstraten

Bregje Boonstra, Detective spelen. In: NRC Handelsblad, 8-5-1987.

[pagina 6]

Joke Linders, Geslaagd jungleboek. In: Algemeen Dagblad, 30-8-1986.

Joke Linders, Eigen geluid van Bzztôh. In: Algemeen Dagblad, 19-9-1987.

Marie Jose Balm, Liever spanning dan gebabbel. In: Het Parool, 14-11-1987.

Selma Niewold, Jeugddetectives met verrassende ontknoping. In: De Waarheid, 1-10-1987.

Lieke van Duin, De harde waarheid over de voc. In: Trouw, 9-1-1991.

Peter de Leeuw, Johan Diepstraten schrijft jeugdboek over Vloeiweide. ‘Bang was Sietske van der Wal ook’. In: De Stem, 5-10-1991.

Victor Frederik, Drie nieuwe jeugdboeken over Tweede Wereldoorlog. Zakdoek nodig bij Alleen op een eiland. In: Utrechts Nieuwsblad, 2-11-1991.

Joyce Kammer, Echo's van de oorlog. In: Haagsche Courant, 8-11-1991.

Ingrid Brouwer, De ondergang van de Batavia. In: Het Parool, 4-3-1992.

Hans Rooseboom, ‘Een John Grisham voor de jeugd’: Bredase auteur Johan Diepstraten lost moord op Kaspar Hauser op. In: De Stem, 26-5-1995.

Muriel Boll, Spanning in korte zinnen. In: De Stem, 15-12-1995.

Muriel Boll, Maand van het Spannende Boek ook voor kinderen. In: De Stem, 16-6-1998.

Ria de Schepper, Johan Diepstraten, Geef hem een knal! In: Leesidee Jeugdliteratuur, oktober 1998.

Marja Boonstra, Samen voorlezen over een sok met streepjes. In: Leeuwarder Courant, 23-4-1999.

Marleen Lippens, Johan Diepstraten, Joppa en de pestkop. In: Leesidee Jeugdliteratuur, juni 1999.

Jet Marchau, Johan Diepstraten, Zwendelaars? In: Leesidee Jeugdliteratuur, november 1999.

53 Lexicon jeugdliteratuur
juni 2000