Lexicon van de jeugdliteratuur

Daniel Defoe

door Margreet Bruijn

Daniel Foe werd in 1659 of 1660 in Londen geboren. Zijn vader was slager, en als overtuigd puritein wilde hij zijn zoon een goede protestantse opvoeding geven en hij stuurde hem van zijn 14e tot zijn 19e jaar naar een school voor Dissenters. Universitaire opleiding was echter niet mogelijk, daar vader Foe geen lid van de Engelse kerk was. Daniel ging in de handel en reisde enkele jaren door Europa. Terug in Londen trouwde hij met een welgesteld meisje en bouwde zijn zaken op, achtereenvolgens in tricotwaren en stenen bouwmaterialen.

Door zijn niet altijd doorzichtige handelwijze kwam hij veel in aanraking met het gerecht, raakte in 1692 bankroet en vluchtte naar Bristol, met achterlating van zijn gezin. Zijn mislukking in zaken redde hem waarschijnlijk voor de literatuur, want hij greep steeds meer naar de pen, aanvankelijk als pamflettist, waarbij hij streed voor meer godsdienstige en politieke verdraagzaamheid. Hij kwam in dienst van koning-stadhouder Willem III, die hem voor zijn satirisch gedicht The trueborn Englishman in 1701 onderscheidde. Maar juist toen het er op begon te lijken, dat D.(aniel) Foe, die zich inmiddels Defoe was gaan noemen, een man van betekenis ging worden, stierf de koning. De Dissenters, waartoe Daniel behoorde, kregen het weer moeilijk onder de Tories, en zijn ironisch bedoelde pamflet The shortest way with the Dissenters bracht hem in 1703 aan de schandpaal, die echter door het publiek versierd werd. Geldmoeilijkheden en onbetrouwbaarheid in de politiek brachten hem voor 18 maanden in de gevangenis, waar hij echter zijn Review voorbereidde, een van de eerste Engelse kranten (1704-1713), voorloper van de Spectator.

Zijn huwelijk werd geen succes, dikwijls leefden zij in grote armoede, en om ruzie met zijn vrouw te voorkomen sprak Defoe 28 jaar niet met haar. Na een beroerte in 1714 vond er echter een ommekeer in hem plaats en werd hij wat spraakzamer. Ook gaf hij in het voorwoord van zijn boek The family instructor (1715) duidelijk blijk van een vast vertrouwen in goddelijke leiding. Nadien schreef hij, behalve het boek dat hem beroemd zou maken, een serie misdaadverhalen waarin de hoofdpersonen na hun gevecht met de Boze uiteindelijk bekeerd worden, onder andere Moll Flanders (1722). In totaal verschenen er circa 250 geschriften: pamfletten van allerlei aard en romans. Hij stierf in het voorjaar van 1731, toen eigenlijk al onsterfelijk door zijn roman in drie delen: Life and

strange surprising adventures of Robinson Crusoe of York, mariner, as related by himself (1719); enkele maanden later: The farther Adventures of Robinson Crusoe; en ten slotte in 1720: Serious reflections during the Life and surprising adventures of Robinson Crusoe; with his vision of the Angelick World.

Hoewel men Robinson Crusoe kan beschouwen als een autobiografische allegorie en Defoe zelf in zijn overpeinzingen vertelt, dat hij alles wat Robinson Crusoe beleefde in figuurlijke zin ook meemaakte, berust het eerste deel wel degelijk op een gebeuren dat Defoe niet onbekend geweest moet zijn. Er werd melding van gemaakt door kapitein Cook in 1712 en door Richard Steele in 1713. Deze laatste schreef in het tijdschrift The Englishman over het avontuur van de Schotse zeeman Alexander Selkirk (oorspronkelijk Selcraig), die van 1704 tot 1709 alleen op een onbewoond eiland in de Stille Zuidzee leefde. Het was één van de Juan Fernández Eilanden, Mas-a-Tierra, ‘dicht bij het land’, maar toch nog altijd 360 zeemijlen ver van de Chileense kust. Selkirk werd in 1676 in het Schotse stadje Largo geboren als jongste kind van een schoenmaker. Zijn ouders probeerden hem een goede christelijke opvoeding te geven, maar Alexander was erg avontuurlijk aangelegd en trok als 13-jarige al naar zee. In 1703 voer hij uit als stuurman onder de ervaren kaperkapitein William Dampier voor een plundervaart naar de Stille Oceaan, echter niet op diens schip. Met zijn eigen kapitein kreeg hij moeilijkheden, die zo hoog opliepen dat hij met meeneming van wat voedsel en drinken, geweer, gereedschappen en zijn bijbel, in een bootje naar Mas-a-Tierra vluchtte, waar hij al eerder met een lid van de bemanning enige maanden had doorgebracht. Het was een vruchtbaar en waterrijk eiland, 17 km lang, oppervlakte 85 km², met dichte tropische bossen en veel dieren, waaronder geiten en allerlei soorten vogels. Hoewel onbewoond, waren er duidelijk mensen aan het werk geweest en leven was er zeker mogelijk voor iemand die van aanpakken wist. En zo iemand was Selkirk. Bovendien verwachtte hij dat er wel gauw een schip langs zou komen. Hierin bleek hij zich echter te vergissen. Pas in februari 1709 deed een kaperschip het eiland aan. Het was de ‘Duke’ van William Dampier, die in de in vellen gehulde man, met lange baard en zwaar behaard, met moeite de stuurman van de ‘St. George’ herkende. Vanzelfsprekend nam Dampier hem weer in dienst. Het duurde nog 20 maanden voor ze Engeland bereikten, [...] toen werd het avontuur van Selkirk ook gauw bekend. Zowel kapitein Dampier als Rogers namen de mededelingen van de stuurman later in hun reisverslagen op.

Op de rotsen van Mas-a-Tierra werd in 1868 een gedenkplaat bevestigd, terwijl een bronzen Robinson

anno 1885 in de gevel van het gebouw, op de plek van Selkirks geboortehuis in Largo, ook aan het avontuur herinnert. Wat oude bezittingen van Alexander Selkirk, zoals zijn scheepskist en drinkbeker, bevinden zich in het Historisch Museum in Edinburgh.

Het lag geheel in de lijn van Defoe om dit avontuur in de ik-vorm op te dienen. Hij was Robinson zelf, die niet vier jaar en vier maanden op een onbewoond eiland had gezeten, zoals Selkirk, maar 28 jaar. (Zweeg hij ook niet 28 jaar tegen zijn vrouw?) Ook wordt er wel verondersteld, dat hij zijn avontuur op het toen nog onbewoonde eilandje Tobago situeerde, in het Caribisch gebied, bij Trinidad. Hij beschreef alles zo tot in de finesses, dat het als waar gebeurd kon worden opgevat. Behalve ‘zijn’ avontuur verwerkte hij ook zijn opvattingen over de ontwikkelingen op politiek, godsdienstig en filosofisch gebied in zijn tijd en in Engeland in het bijzonder, in tot dan toe ongekende romanvorm.

Van het eerste deel verschenen in 1719 vier drukken achter elkaar, ook het tweede deel werd enkele malen herdrukt. Het derde echter niet, door het moralistische karakter, dat het avontuur verdrong. Direct al in 1720 werd het in het Nederlands, Frans en Duits vertaald, en vooral nadat Jean Jacques Rousseau het als literatuur voor zijn Emile voldoende vond tot diens 15e jaar (Emile ou de l'Education, Den Haag, 1762), werd het over de gehele wereld verspreid... evenwel als kinderboek.

Beslist niet voor de jeugd bedoeld, is het zelfs niet aannemelijk, dat Defoe bij het schrijven ook maar even aan jeugd gedacht heeft. Van zijn eigen kinderen trok hij zich ook weinig aan. Toch veroverde zijn Robinson de jeugd stormenderhand, zowel de heel jonge doe-het-zelvers als de ouderen, die bezig waren zich aan het ouderlijk gezag te onttrekken. Niet voor niets duidde de Duitse psychologe, Charlotte Bühler, de fase na de sprookjes-leeftijd als Robinson-leeftijd aan.

Robinson Crusoe werd dan ook veelvuldig voor de jeugd bewerkt. Een van de meest bekende bewerkingen, (zo niet haast verminking), is Robinson der Jüngere (1780) door J.H. Campe, bekend Philantropijn en pedagoog, die Robinson zonder meer op het eiland aan laat spoelen en moralistische lessen verwerkt in samenspraken tussen opvoeder en kind, zoals in die tijd gebruikelijk was. Het werd veel bij de opvoeding gebruikt, zelfs in het Engels vertaald. In ons land verscheen het in 1781 als Handleiding tot de nationale opvoeding of Robinson Crusoe geschikt voor de jeugd, met een vervolg in 1807.

Het aantal Nederlandse bewerkingen van Robinson Crusoe kan geschat worden op ten minste 55, onder andere door Gerard Keller (1866), J.J.A. Goeverneur (1871), P.J. Andriessen (1876), P. Louwerse (1891), K. Beversluis (1908), Nienke van

Hichtum (1922), S. Gruys-Kruseman (1924), Jan Mens (1948), J. Gisekin (1968), F. van Oldenburg Ermke (1970). De uitgave van Louwerse betreft echter niet de originele versie in de ik-vorm, met een Robinson, geboren in 1632 in het Engelse York, met een vader afkomstig uit Bremen, maar een herziene vertaling van die van dr. L.P. Ouwersloot (1869) van de pedagogische bewerking van dr. G.A. Gräber (met medewerking van opvoedkundigen), die Robinson pas in 1660 geboren laat worden, in Hamburg, als zoon van een oorspronkelijk Engelse koopman. De ik-vorm is vervallen.

Voor navolgingen zie: Robinsonades.

Bibliografie

Lexicon jeugdliteratuur
september 1982