Lexicon van de jeugdliteratuur

Deense jeugdliteratuur

door Jan de Zanger

Meer dan in enig ander westers land hebben de pedagogen zich in Denemarken meester gemaakt van de jeugdliteratuur. Instellingen als Danmarks Paedagogiske Institut, een instituut dat zich bezighoudt met leerplanontwikkeling en de begeleiding van vernieuwingen in het onderwijs, en Danmarks Laerer Højskole, het her- en bijscholingsinstituut voor alle onderwijsgevenden, hebben sinds het begin van de jaren zestig op het belang van de jeugdliteratuur gewezen. Het is aan deze instituten en aan de explosieve groei van de schoolbibliotheken te danken, dat de Deense schoolgaande jeugd veel meer is gaan lezen, een tendens die zich voort blijkt te zetten als jonge mensen de school verlaten hebben.

Dit heeft geleid tot een spectaculaire groei van het aantal nieuw verschenen titels. In het begin van de jaren zestig waren dat er nog ongeveer 300 per jaar, in 1979 waren het er 1041. Sinds 1980 is er een lichte daling merkbaar.

Het aandeel van de oorspronkelijk Deense literatuur in die boekproduktie is nog sneller gestegen. In 1965 was 50% van de 300 titels oorspronkelijk Deens werk; de laatste jaren ligt dat percentage op 60 à 65 van de ruim 1000 titels.

Een van de belangrijkste gebieden waar de leespedagogen zich op geconcentreerd hebben, is dat van de leerling met leesmoeilijkheden. Voor deze categorie lezers bestaan er in Denemarken een aantal reeksen met spannende en toch gemakkelijk leesbare verhalen. De kwaliteit ervan is sterk wisselend; vooral wanneer auteurs die op het gebied van de jeugdliteratuur hun sporen al verdiend hebben, voor moeilijke lezers schrijven, zien we bevredigende resultaten, zoals bij Leif Esper Andersen en Thøger Birkeland.

De pedagogen hebben zich ook beijverd voor het doen schrijven van een genre dat zij ‘faction’ noemen: wetenswaardigheden uit biologie, geografie en geschiedenis (bijvoorbeeld de Tweede Wereldoorlog), verpakt in een spannend verhaal, zodat leerlingen bijna ongemerkt de verplichte leerstof in zich opnemen.

Geschiedenis

Deense literatuurhistorici laten de jeugdliteratuur in hun land beginnen in het jaar 1568. Toen verscheen Børne Speigel, een boekje met door de monnik Niels Bredal voor Denemarken bewerkte gedichten voor kinderen. Deze oorspronkelijk door Erasmus in het Latijn geschreven verzen bevatten aanwijzingen voor het

gedrag van het kind thuis, op school, in de kerk enz.

Dit bleef, zoals overal in Europa, de strekking van de literatuur voor de jonge lezer: hij moest opgevoed worden tot een brave burger. Dat gebeurde in moraliserende verhalen met toonbeelden van deugdzaamheid tegenover de afschrikwekkendste schurken. Veruit de meeste waren vertaald uit het Duits.

In 1847 kwam er een minder braaf boek op de markt. Een onbekende Deen vertaalde Heinrich Hoffmanns Struwwelpeter, voegde er drie eigen verhalen aan toe en gaf het uit als Den Store Bastian. Opvallend is dat de auteur in zijn eigen verhalen de toon van Hoffmann zo goed getroffen heeft, dat zij in het geheel van het boek passen.

Het was vooral de Romantiek die de jeugdliteratuur nieuwe impulsen gaf. De grote vernieuwer was natuurlijk Hans Christian Andersen (1805-1875), die niet alleen in navolging van de gebroeders Grimm oude volkssprookjes noteerde, maar daarop voortbordurend ook nieuwe sprookjes schiep. Hij slaagde erin kinderen een verhaal te brengen zonder te moraliseren; hij bracht ook hun speelgoed, een tinnen soldaat, een bal, tot leven.

De tweede helft van de negentiende eeuw wordt gedomineerd door meer realistische verhalen voor jongens en meisjes, voor het merendeel vertaald, vooral uit het Engels. Pas in het begin van deze eeuw komen daarnaast oorspronkelijk Deense boeken van auteurs als Niels K. Kristensen, Walter Christmas, Marius Dahlsgaard en Bertha Holst. Tegen die tijd beginnen onderwijsmensen ook bekende auteurs voor volwassenen uit te dagen om voor de jeugd te schrijven. Het beste resultaat werd bereikt door Tom Kristensen met Bokserdrengen (1923), een realistische beschrijving van de Boxeropstand in China.

Na de Tweede Wereldoorlog zien we in de Deense literatuur voor de wat oudere jeugd een voorzichtig groeiende aandacht voor psychologische problemen, vooral in samenhang met sociale omstandigheden: kinderen van gescheiden ouders, alleenstaande kinderen, gehandicapte kinderen etc. In Den grønne flaske (De groene fles) beschrijft Alfred Johnsen op gevoelige wijze wat er in een jongen omgaat, als hij merkt dat zijn vader alcoholist is. Thorkil Holm beschrijft in zijn Irene-boeken (1946 tot 1951) de jodenvervolging en het lot van een Duits-joods meisje in de Hitlertijd. Als auteurs die in Denemarken grote bekendheid genieten, maar die slechts weinig vertaald zijn, kunnen genoemd worden: Palle Lauring, Poul E. Knudsen, Poul Jeppesen, Estrid Ott, Jytte Lyngbirk, Tove Ditlevsen en Robert Fisker.

De situatie nu

In navolging van wat in de zo succesvolle Zweedse jeugdliteratuur gebeurde, begonnen Deense auteurs voor jonge lezers zich in de

jaren zestig steeds meer te interesseren voor eigentijdse problemen. Die nieuwe inhoud bleek niet alleen aan te slaan bij de jonge lezers, maar ook bij hun onderwijzers en leraren, die de boeken gebruikten om ze klassikaal te lezen en er klassegesprekken aan vast te knopen.

Die ontwikkeling viel samen met het streven van pedagogen als Mogens Jansen (Danmarks Paedagogiske Institut) en Gunnar Jakobsen (Danmarks Laerer Højskole) om meer boeken in de school te brengen. Mede door hun toedoen kreeg de toen nieuwe ‘folkeskole’ (de school voor alle leerplichtigen van zeven tot en met zestien jaar) een uitgebreide schoolbibliotheek. Zo beschikt een gewone ‘folkeskole’ in de gemeente Hvidebaek bij Kalundborg over een bibliotheek met 11649 boeken voor 447 leerlingen (september 1982). Het zijn vooral deze schoolbibliotheken, die gezorgd hebben voor de kwantitatieve bloei van de Deense jeugdliteratuur. Uitgevers van jeugdliteratuur kunnen ervan verzekerd zijn, dat de helft tot driekwart van de eerste oplage van een boek in de schoolbibliotheken terechtkomt.

Dat heeft tot gevolg gehad dat de school een duidelijke invloed kreeg op de inhoud van kinder- en jeugdboeken. De boeken die op een of andere manier in het onderwijs gebruikt kunnen worden, maken immers de grootste kans op een goede verkoop. De laatste jaren zien we zelfs een jeugdliteratuur op bestelling: steeds vaker krijgen auteurs voor de jeugd van een uitgever de opdracht een boek over een bepaald thema te schrijven, omdat de scholen er behoefte aan hebben. Daardoor wordt voor een wezenlijk deel van de Deense jeugdliteratuur de inhoud niet in eerste instantie bepaald door de schrijver, maar door de onderwijsgevenden en de bibliotheken.

Er is op dit moment geen actueel onderwerp te bedenken, dat niet in kinder- en jeugdboeken voor alle leeftijdscategorieën aan de orde gesteld wordt: het gebruik van drugs, woningnood, alcoholisme, seksualiteit, gastarbeiders enz. De goede schrijver ziet kans naar aanleiding van een opdracht een goed boek te schrijven, zoals Inge Krog bewees met haar Veertien dagen over tijd. In de meeste van deze boeken overheerst echter het opgedragen thema, waardoor ze schematisch van opzet blijven en de personages niet werkelijk gaan leven.

Intussen heeft deze onderwijspolitiek er wel voor gezorgd, dat Deense jongeren veel meer zijn gaan lezen; het aantal uitleningen van openbare en schoolbibliotheken samen is sinds 1950 meer dan vervijfvoudigd. Daarvan profiteren ook de schrijvers en uitgevers die het publiceren van kwaliteitsboeken belangrijker vinden dan een bij voorbaat verzekerde omzet.

De eerste plaats tussen deze kwaliteitsauteurs wordt ingenomen door

Cecil Bødker, die zich met boeken als De Luipaard en de Silas-serie snel internationale faam verworven heeft. Andere auteurs zijn Inge Krog, Leif Esper Andersen (Heksenjacht, Mijn vader is werkloos), Anders Bodelsen (Operatie Cobra) en Kirsten Holst (Ook na jaren nog).

Bibliografie

7 Lexicon jeugdliteratuur
april 1985