Lexicon van de jeugdliteratuur

Arend van Dam

door Karen Ghonem-Woets

Arend van Dam is op 24 juni 1953 in Maassluis geboren. Na de middelbare school ging hij naar de sociale academie. Daarna werkte hij een aantal jaren in de hulpverlening aan drugsverslaafden en in gevangenissen. Toen hij voor het eerst vader werd, debuteerde hij met een handboek voor vaders: Een beetje zwanger (1983). Daarna volgden nog meer boeken voor volwassenen en werd Van Dam fulltime schrijver. Met het schrijven van jeugdboeken begon hij op het moment dat hij verhalen aan zijn eigen kinderen kon voorlezen. Zijn eerste kinderboek, Het Pietenboek, verscheen in 1989. Dit verhaal en een aantal andere boeken werden geïllustreerd door zijn achter-achterneef, ook Arend geheten.

In Harlingen, waar hij sinds 2007 woont, heeft Van Dam een atelier waarin hij bijeenkomsten rond zijn boeken organiseert. Ook bezoekt hij geregeld scholen. Met andere auteurs van historische verhalen, zoals Martine Letterie, Lydia Rood, Ton van Reen en Rob Ruggenberg, vormt hij de Schrijvers van de Ronde Tafel.

Voor Lang geleden... De geschiedenis van Nederland in vijftig voorleesverhalen kreeg Van Dam in 2008 een Zilveren Griffel. De prentenboekenserie ‘De liefste papa van de wereld’ is succesvol in Chinese vertaling: van de bundel met zeven eerder afzonderlijk verschenen verhalen zijn in China ten minste een miljoen exemplaren verkocht.

Werk

Arend van Dam schrijft voor kinderen tot en met ongeveer 12 jaar. De rode draad in zijn oeuvre

is geschiedenis, en dan met name levensverhalen. In zijn verhalen spelen fictieve kinderen een hoofdrol in een historisch decor, of worden kinderen uit het heden geconfronteerd met vroeger. Daarnaast publiceert Van Dam voor diverse leeftijden verhalen over herkenbare personen, gebeurtenissen en gevoelens. Hij ziet zichzelf niet zozeer als een literair, maar als een thematisch auteur: ‘Ik zie een onderwerp - zwangerschap, Zwarte Piet, het Muiderslot - en daar verzin ik een boek bij’ (Het Parool). Zijn werk brengt hij meestal onder in series.

Van Dams verhalen zijn vaak educatief: de hoofdpersoon krijgt inzicht in zichzelf na confrontatie met historische figuren of de lezer leert het nodige over historische gebeurtenissen. De verhalen kunnen kinderen ook aanzetten tot een actieve houding, bijvoorbeeld door informatie over het verleden op te zoeken, een stamboom van de eigen familie te maken of een plaats te bezoeken met een historisch verhaal.

Het onderzoek naar het eigen verleden en de familiegeschiedenis staat voor het eerst centraal in Mijn tante uit de hutkoffer (1993) en later ook in Het zit in de familie (2000). In Mijn tante uit de hutkoffer duikt Esmée met een oom in de familiegeschiedenis, nadat ze op zolder een koffer met kleren heeft gevonden die van oudtante Esmeralda zijn geweest. Achter in het boek staan aanwijzingen voor kinderen om, net als Esmée, een stamboom te maken.

Voor kinderen vanaf 3 jaar maakte Van Dam samen met Alex de Wolf een serie prentenboeken over Beertje en zijn vader, ‘de liefste papa’, waarin ze samen spelen, koken of een verjaardag vieren. Ook minder alledaagse zaken komen in de verhalen voor, zoals verhuizen omdat het hol onder water is komen te staan (De liefste papa en ik gaan verhuizen, 2006), of leren wat er aan onveiligs in je omgeving is (De liefste papa en ik, 2005).

Voor kinderen vanaf 6 jaar schreef Van Dam verhalen over belangrijke momenten uit het kinderleven van Hugo en Britta, zoals het wisselen van tanden of het vieren van de feesten van het jaar. Deze momenten zijn verwerkt in onder meer Het Pietenboek (1989), Oliebollen en vuurwerk (1991) en Een mond vol tanden (1993).

Met Ik ben al vijf (1997) en Een heel jaar zes (1997) begon Van Dam aan een reeks boeken over de dagelijkse avonturen van Anton, Tirza en Carmen. De verhalen en gedichten gaan over zaken die bij een bepaalde leeftijd horen, zoals voor het eerst naar school gaan, leren lezen, de eerste spreekbeurt of zoentikkertje.

Sinds 1993 schrijft Van Dam verhalen over historische figuren: Poe'i, een kind als keizer (1993), Het laatste avontuur (1994) en Peter, de tsaar van Kattenburg (1996). In Het laatste avontuur beleeft de doodzieke Rik zijn laatste

avontuur in een computerspel met de middeleeuwse held Roem. In dit verhaal verwerkt Van Dam informatie die over Veenendaal en omgeving bekend is. Daarbij probeert hij ‘fictie en werkelijkheid zo te vermengen dat niemand meer weet wat nu echt waar is’ (Dagblad Rivierenland). Ook voor Rik vervaagt de grens tussen droom en werkelijkheid, tot het moment dat hij samen met Roem sterft. In Peter, de tsaar van Kattenburg maakt de elfjarige Willem in 1697 kennis met tsaar Peter, die in het geheim naar Nederland is gereisd en op een Zaanse en Amsterdamse werf leert hoe je zeeschepen bouwt. Van Dam schreef dit boek in het kader van de Peter de Grote-manifestatie, waarmee de 300-jarige relatie tussen Nederland en Rusland werd herdacht. In een interview zegt Van Dam het te betreuren dat er niet zo veel verhalen over hoofdrolspelers uit de geschiedenis zijn. De meeste historische verhalen geven een tijdsbeeld of sfeer: ‘(...) wat ik mis zijn de verhalen over de grote historische helden. (...) Willem van Oranje is voor velen al niet meer dan een museumpje in Delft met een kogelgat in de muur.’

Enkele jaren na deze uitspraak publiceerde Van Dam twee boeken waarin de heldendaden van Michiel de Ruyter en Willem van Oranje zijn verweven in een verhaal over Mart: Schrik van de zee (1998) en Prins van Oranje (2001). In het eerste verhaal woont Mart samen met zijn moeder in een vuurtoren op een eiland. Zijn vader is op zee omgekomen, maar onder welke omstandigheden, dat weet Mart niet precies. Mart heeft ‘schrik’ van de zee en kijkt vanuit de vuurtoren liever naar het land. Als zijn moeder een cursus gaat volgen voor vuurtorenwachter, moet Mart soms naar een oppasopa. Deze meneer Lodewijk was vroeger schoolmeester en heeft nu een winkeltje met scheepsmodellen en atlassen. Hij vertelt Mart verhalen over Michiel de Ruyter en samen spelen ze zijn zeeslagen na. Dit zet Mart op het spoor van het leven van deze zeeheld, maar ook op dat van zijn eigen leven, en met name dat van zijn vader. Zo komt hij erachter dat zijn vader ook een held was: hij gaf zijn leven om iemand anders te redden. Door de zoektocht naar zijn eigen verleden beseft Mart hoezeer hij door foto's en verhalen van verschillende generaties verbonden is met vroeger. In Prins van Oranje wordt Mart zelf een held: tijdens zijn onderzoek naar het leven en het karakter van Willem van Oranje groeit zijn zelfvertrouwen en inlevingsvermogen zodanig dat hij een uitstekende vertolker van de jonge Willem is in een film. Ook een derde verhaal over Mart, Mart en De Liefde (1999), speelt zowel op persoonlijk niveau als op dat van de geschiedenis, in dit geval de tijd waarin een bijzondere relatie tussen Nederland en Japan ontstond.

De fascinatie voor deze periode blijkt verder uit Het stempel van de karper (2000), dat Van Dam schreef naar aanleiding van de viering van 400 jaar Nederland-Japanse betrekkingen. In dit boek mengt de auteur informatie door een spannend vervolgverhaal over de zoektocht van de zoon van een hedendaagse stempelmaker naar het verloren gegane stempel van een shogun uit 1600.

Van Dam heeft ook aandacht voor lokale geschiedenis of voor plaatsen die herinneren aan de nationale geschiedenis. Zo spelen Onder vuur (2006) en Op de vlucht (2010) zich af in Groenlo tijdens en net na de Tachtigjarige Oorlog. In Schildknaap op het Muiderslot (2004) wordt een elfjarige jongen in 1296 naar het Muiderslot gestuurd. Daar hoopt hij schildknaap te worden van graaf Floris V. In Complot op het spoor (2005) vormt het station van Utrecht het beginpunt van een spannend verhaal. In 1887 wordt er in de trein naar Parijs een kist met waardevolle spullen en papieren gevonden. Een twaalfjarig meisje gaat samen met de zoon van de stoker op zoek naar de herkomst hiervan. In Het raadsel van de Pyramide (2011) ziet de twaalfjarige Geertje hoe soldaten in 1804 in de bossen bij Zeist de Pyramide van Austerlitz bouwen als eerbetoon aan Napoleon.

Van Dam heeft niet alleen aandacht voor belangrijke momenten in de levens van kinderen, en voor Nederlandse historische helden en plaatsen, maar ook voor andere landen en culturen. Lezers leren die kennen via de ontmoeting tussen een kind dat daar op bezoek komt en een kind dat in het bewuste land woont. In Aruba, eiland voor vrienden (2001) gaat Sal naar Aruba vanwege de begrafenis van zijn opa. Daar ontmoet hij Isa, die hem wegwijs maakt en laat kennismaken met de multiculturele eilandsamenleving. In Een indiaan zonder veren (2004) ontmoet Arnoud tijdens zijn bezoek aan een oom en tante in Canada de indianenjongen Patrick. In De vlucht van de boemerang (2008) en Het spoor van de kangoeroe (2008) helpt Nathan het Aboriginalmeisje Merinda, van wie zonder haar toestemming schilderijen worden verkocht in een toeristenwinkel.

Van Dam schreef ook een dertigtal boekjes voor beginnende lezers. Daarin komen veel van de onderwerpen die zijn overige werk kenmerken terug. Zo is Australië (2012) een reisgids waarin ook het verhaal over Ella en Paddy is opgenomen. De twee ontmoeten elkaar in Australië en leren elkaars geschiedenis kennen.

Canonverhalen

Vanaf groep 5 op de basisschool is de historische canon van Nederland in de vorm van vijftig zogenoemde vensters verplichte lesstof. De verhalen in Lang geleden... De geschiedenis van Nederland in vijftig voorleesverhalen (2007) sluiten aan bij die vensters.

De korte verhalen bieden een beeld van Nederland, van de tijd van de jagers en verzamelaars tot en met het heden. Elk verhaal begint met ‘Lang geleden...’ en eindigt met ‘En zo... is het echt gebeurd’. Hiermee wordt het verhaal in een orale verteltraditie geplaatst, en wordt tegelijkertijd de feitelijkheid ervan benadrukt.

De vijftig verhalen beschrijven gebeurtenissen van verschillende aard. Ze gaan over de eerste jagers en boeren, de strijd tegen de Romeinen, over figuren als Karel de Grote, Floris V, Jacoba van Beieren, Karel V, Willem van Oranje en Michiel de Ruyter. Maar ook over personen als Rembrandt van Rijn, Eduard Douwes Dekker of Anne Frank, die met penseel of pen de beeldvorming van Nederland en de visie op historische gebeurtenissen hebben beïnvloed. Het kindperspectief in deze ‘canonverhalen’ blijkt niet alleen uit de vertelstijl, maar ook uit het feit dat Van Dam vertelt vanuit jeugdige hoofdpersonen en kiest voor gebeurtenissen die kinderen aangaan. Zo is er het verhaal over de Kinderwet van Samuel van Houten, die het verbood om kinderen onder de 12 jaar in fabrieken te laten werken, en dat over Hieronymus van Alphen, de eerste kinderboekenschrijver van Nederland.

Als voorleesverhalen kunnen de teksten dienen als introductie op de geschiedenis in groep 5. Samen met illustrator Alex de Wolf maakt Van Dam geregeld buitenlandse reizen naar met name internationale scholen, waar ze een programma presenteren rond het nationaal erfgoed dat in Lang geleden centraal staat.

Het succes van Lang geleden... leidde tot meer verhalenbundels volgens dit stramien: In een land hier ver vandaan... De hele wereld in vijftig voorleesverhalen (2008), Overal en ergens... Op reis door Nederland in vijftig voorleesverhalen (2009), Een hele kunst... Nederlandse kunstenaars en hun werk in vijftig voorleesverhalen (2011) en Voorbij de horizon... Op reis door Europa in vijftig voorleesverhalen (2012). In Overal en ergens... (2009) wordt in vijftig korte verhalen een reis door de provincies van Nederland gemaakt. Elke tekst begint met ‘Overal in ons land...’, waarna een verhaal volgt met een kind als hoofdpersoon. Met elk verhaal komt de lezer iets te weten over karakteristieke plaatsen. Er zijn verhalen over de Deltawerken in Zeeland, de bollenvelden in Zuid-Holland, de Amsterdamse grachtengordel en de droogmaking van de Beemster in Noord-Holland. Enkele verhalen sluiten aan bij vensters uit de geschiedeniscanon, zoals die over de grachtengordel van Amsterdam, het planetarium van Eise Eisinga, de gasbel en het schilderij ‘De aardappeleters’ van Vincent van Gogh.

Waardering

Voor het werk van Arend van Dam is enige aandacht in landelijke en provinciale dagbladen, maar er is meer en regelmatiger belangstelling voor zijn werk in vakbladen en andere publicaties over jeugdliteratuur, zoals de gids Boek en Jeugd, Leesidee Jeugdliteratuur, de Vlaamse Jeugdboekengids of De Leeswelp. De recensenten zijn overwegend positief, al worden er bij het positieve eindoordeel soms wel kritische kanttekeningen geplaatst.

Van Dams verhalen voor jonge(re) kinderen worden ‘aardig’ genoemd en geschikt bevonden om voor te lezen of zelf te lezen vanwege de aansluiting bij de belevingswereld van de doelgroep, het eenvoudige taalgebruik en de korte zinnen. De historische verhalen worden door de recensenten ‘boeiend’ en ‘onderhoudend’ genoemd, Van Dams schrijfstijl vlot en beeldend. De karakters komen goed uit de verf en de hoofdpersonen zijn herkenbaar. Zo schrijft Hans Mijnders dat Van Dam met Het raadsel van de Pyramide (2011) bewijst ‘dat geschiedenis niet saai hoeft te zijn’ (Reformatorisch Dagblad).

Kritische kanttekeningen betreffen het taalgebruik, dat af en toe gekunsteld wordt genoemd, de compositie en de hoeveelheid informatie die over andere tijden en landen in een verhaal is verwerkt. Voor Els Van Steenberghe levert dit in Schildknaap op het Muiderslot wat losse lijnen op die in een vraagteken eindigen voor de lezer, ook al vindt ze wel dat Van Dam het historische materiaal grondig bestudeerd heeft en er vertrouwd mee is (De Leeswelp). Bea Ros vindt dat Van Dams feitenkennis hem in Lang geleden... De geschiedenis

van Nederland in vijftig voorleesverhalen (2007) uiteindelijk toch in de weg zit. In Complot op het spoor (2005) is Van Dam er volgens dezelfde recensent wel goed in geslaagd om een balans te vinden tussen informatie en verhaal (Didaktief).

Bibliografie

92 Lexicon jeugdliteratuur
juni 2013