Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

James Fenimore Cooper

door Jos Staal

James Fenimore Cooper werd in 1789 in Burlington, New Yersey, geboren. Zijn jeugd bracht hij door in Cooperstown - een nederzetting die door zijn vader, ‘judge’ William Cooper, was gesticht aan de oevers van het Otsegomeer, in het noorden van de staat New York. James kon er naar hartelust jagen in de wildernis.

In 1803 ging hij studeren aan de universiteit van Yale. Na drie jaar werd hij daar weggestuurd omdat hij een grap uithaalde met buskruit. Hij werkte als matroos bij de koopvaardij en als officier bij de Amerikaanse marine. Na de dood van zijn vader, die stierf bij een ruzie tijdens een politieke bijeenkomst, vestigde hij zich op het familielandgoed nabij Cooperstown.

Zijn debuut, Precaution (1820), verscheen toen hij de dertig al was gepasseerd. Nadat The last of the Mohicans (1826) ook in Engeland succes bleek te hebben, verhuisde hij naar Europa. Zeven jaar later, in 1833, keerde hij terug naar de Verenigde Staten. Spoedig raakte hij verwikkeld in een reeks processen die funest waren voor zijn reputatie. De aanleiding was futiel: hij wilde verhinderen dat mensen gingen picknicken op een stuk grond voor zijn landhuis. Fenimore Cooper was een fanatiek criticus van nivellerende tendensen in de Amerikaanse samenleving. Hij overleed in 1851.

Werk

Zijn eerste boek schreef Cooper min of meer voor de grap. Tegenover zijn vrouw had hij geklaagd over de kwaliteit van de hoofdzakelijk Engelse romans die ze lazen. Zij daagde hem toen uit er zelf een te schrijven. Na het lezen van Persuasion (Overreding, 1818) van de Engelse schrijfster Jane Austen, begon hij aan Precaution (Voorzorg) - een conven-

[pagina 2]

tionele, in Engeland gesitueerde zedenroman. Het boek werd redelijk verkocht en Cooper ging in schrijven een manier zien om zijn financiële situatie te verbeteren, die door onbezonnen speculaties en slecht beheer van het familiebezit nogal was verslechterd. Uiteindelijk werd hij de eerste professionele auteur van de Verenigde Staten. Hij publiceerde meer dan dertig omvangrijke romans, reisverslagen, historische studies en beschouwingen over de Amerikaanse samenleving.

Na Precaution liet hij het genre van de society-roman achter zich en begon, in navolging van Sir Walter Scott, aan het schrijven van historische avonturenverhalen. Zijn tweede boek, The spy (De spion, 1821) speelt tijdens de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog van 1775-1783. In 1823 verscheen The pilot (De loods), de eerste van een serie romans over de zeevaart. In hetzelfde jaar publiceerde Cooper The pioneers (De pioniers), het eerste deel van de zogeheten Leatherstocking-cyclus. Deze bestaat verder uit The last of the Mohicans, The prairie (1827), The pathfinder (1840) en The deerslayer (1841). De centrale figuur in deze cyclus is de blanke woudloper Natty Bumppo, bijgenaamd Leatherstocking (Lederkous).

Bumppo's levensgeschiedenis wordt niet chronologisch verteld. In The pioneers (De pioniers), dat in 1793 speelt, is hij al een oude man. Het verhaal is gelokaliseerd in de pas gestichte nederzetting Templeton, gelegen aan de ‘frontier’ (beschavingsgrens). Cooper verwerkte er zijn herinneringen aan Cooperstown in. Zijn vader treedt op in de figuur van rechter Temple. Deze ziet zich genoodzaakt verordeningen uit te vaardigen om te voorkomen dat de kolonisten op onverantwoorde wijze op wild jagen. Bumppo en zijn indiaanse bloedbroeder Chingachgook worden hiervan onbedoeld het slacht-

[pagina 3]

offer. Zij leven al meer dan vijftig jaar in de wildernis en zijn gewend vrijelijk in het woud op jacht te gaan. Wild doden doen ze alleen wanneer dat voor hun levensonderhoud noodzakelijk is. Als Bumppo buiten het door de rechter ingestelde jachtseizoen een hert schiet, wordt hij opgesloten in de gevangenis. Aan het eind van het verhaal sterft Chingachgook bij een bosbrand. Bumppo trekt dan naar het westen, verder de wildernis in.

The last of the Mohicans (De laatste der Mohikanen) is ongeveer veertig jaar eerder gesitueerd - in 1757, tijdens de Zevenjarige Oorlog tussen Engeland en Frankrijk. Bumppo, Chingachgook en diens zoon Uncas, ‘de laatste der Mohikanen’, raken verstrikt in de strijd tussen Engelsen, Fransen en vijandige indianen.

Met The prairie lijkt Cooper afscheid te nemen van zijn held. Hij laat Bumppo in 1805 op zeer hoge leeftijd sterven temidden van indianen, ver in het ‘wilde’ westen, kort voordat hij opnieuw wordt ingehaald door de verafschuwde ‘beschaving’.

The pathfinder (De spoorzoeker) speelt in 1760. Natty Bumppo is ongeveer veertig jaar oud en wordt voor de eerste en ook enige keer in de serie verliefd. Gelukkig voor de lezer realiseert hij zich op tijd dat een huwelijk niets voor hem is; bovendien heeft het meisje haar hart verpand aan een jonge scheepskapitein.

In het laatste deel van de serie, The deerslayer (De wilddoder) is Bumppo nog jonger. Het verhaal is gelokaliseerd in de wouden rond het Otsegomeer waar Cooper zijn jeugd doorbracht, en speelt omstreeks 1740. ‘Wilddoder’ Bumppo heeft bij het meer een afspraak met Chingachgook. Wanneer hij daar samen met de jager Hurry March aankomt, ontdekken ze dat het er wemelt van de vijandige Irokezen. Zij hebben het gemunt op de houten vesting midden in het meer, die bewoond wordt door de oud-zeerover Tom Hutter en zijn dochters Judith en Hetty. Na een ijzingwekkende reeks avonturen, waarbij Hutter wordt gedood, weten Bumppo, Chingachgook en de twee meisjes te ontsnappen. March heeft dan al het hazepad gekozen.

In De wilddoder plaatst Cooper twee morele principes tegenover elkaar. March en Hutter zien geen wezenlijk verschil tussen indianen en dieren. Zij doden Irokezen omdat de regering premies heeft uitgeloofd voor de scalpen van vijandige indianen. Bumppo vindt dit onverenigbaar met de christelijke waarden. Dat indianen scalperen, vindt hij ethisch wel verantwoord omdat dit nu eenmaal tot hun cultuur behoort.

Wie de levensloop van Natty Bumppo chronologisch volgt, krijgt een globaal beeld van de Amerikaanse geschiedenis tussen 1740 en 1805, een periode die gekenmerkt wordt door het steeds verder oprukken van de frontier naar het westen. Cooper is

[pagina 4]

er in geslaagd de historische avonturenroman van Sir Walter Scott aan te passen aan de Amerikaanse omstandigheden. De middeleeuwse kastelen van Scott zijn bij Cooper koloniale forten geworden; Scott's roofridders zijn getransformeerd tot vijandige indianen. Bovendien is Fenimore Cooper er als eerste in geslaagd de grote dilemma's van de Amerikaanse cultuur literair vorm te geven - namelijk die van de tegenstelling tussen natuur en cultuur en tussen individu en gemeenschap (individuele vrijheid en verantwoordelijkheid tegenover de beperkende wetten van de georganiseerde maatschappij). Cooper zag de literatuur als een ideaal middel om zijn ideeën over de Amerikaanse samenleving tot uitdrukking te brengen. Geschiedenis was in zijn ogen een proces waarin de natuurlijke toestand zich via verschillende tussenfasen ontwikkelt tot een vorm van hogere beschaving. Het opmerkelijke aan de Amerikaanse samenleving was, dat alle ontwikkelingsvormen er gelijktijdig optraden. De krachten van de natuur, gepersonifieerd door de indianen, waren volgens hem onherroepelijk tot de ondergang gedoemd.

Natty Bumppo is een voorbode van de superieure, christelijke samenleving. Hij neemt een tussenpositie in; hij is een schakel tussen de ‘beschaafde wereld’ en de ongerepte natuur. De natuurlijke gaven van zijn indiaanse vrienden - moed, uithoudingsvermogen, scherpe zintuigen - combineert Bumppo met het zedelijk besef en de christelijke waarden die hij als blanke heeft. Hij is een natuurlijke aristocraat; de laatste telg van een uitstervend ras dat gedoemd is steeds verder naar het Westen te trekken (symbool voor de individuele vrijheid en het herwonnen paradijs).

Bumppo is het archetype van de Amerikaanse Held die zich afkeert van de ‘beschaving’ en rechtvaardigheid boven wet laat gelden. Dit type treedt op in speelfilms (John Wayne, Clint Eastwood) en in de literatuur: Ismaël, de ik-figuur uit Moby Dick van Melville, heeft zich ook uit de samenleving teruggetrokken. De bloedbroederschap tussen een blanke en iemand van een ander ras is eveneens op Cooper terug te voeren. Het duo Bumppo-Chingachgook is later gereproduceerd in Ismaël-Queequeg (Melville), Huckleberry Finn-Nigger Jim (Twain) en - in Europa - in Old Shatterhand-Winnetou (May) en Arendsoog-Witte Veder (Nowee). Ook een jeugboekenauteur als Fritz Steuben is sterk beïnvloed door Cooper.

De laatste der Mohikanen

Alice en Cora Monroe zijn onder leiding van majoor Heyward op weg naar hun vader, de commandant van het Engelse fort William Henry. In het woud worden ze misleid door hun indiaanse gids Magua. Gelukkig ontmoeten

[pagina 5]

ze de blanke jager Natty Bumppo en zijn indiaanse vrienden Chingachgook en Uncas. Na verscheidene keren door scalplustige indianen te zijn aangevallen, bereiken ze uiteindelijk ongedeerd het fort. Dat wordt echter belegerd door de Fransen. Als de Engelsen zich hebben overgegeven, worden zij afgeslacht door vijandige indianen. Alice en Cora belanden in de handen van Magua. Heyward, Bumppo en zijn indiaanse vrienden gaan naar hen op zoek. Alice wordt gered, Cora en Uncas vinden de dood.

‘De laatste der Mohikanen is als een rit in het spookhuis,’ schreef Pieter Steinz in NRC Handelsblad. ‘De ene schrik is nog niet verwerkt of de volgende dient zich al aan. (-) Niets tast het sprookjesachtige karakter van het boek aan: het weer is altijd stralend, insekten steken niet, geen vrouw wordt vies of scheurt haar rok, zelfs al loopt ze dagen door het kreupelhout.’

De laatste der Mohikanen maakte van James Fenimore Cooper een internationale bestsellerauteur. De titel van het boek werd spreekwoordelijk. Het belangrijkste thema van de roman is de complexe relatie tussen blanken en indianen. Deze wordt bepaald door verschillen in natuurlijke en zedelijke geaardheid. De Mohikanen vormen een aristocratische, heldhaftige stam; in Coopers ogen zijn ze het prototype van de ‘goede’, onbedorven indiaan. De ‘slechte’ indiaan (zoals Magua) staat meestal onder invloed van verdorven blanken.

Waardering

De kwaliteiten van Fenimore Cooper zijn niet in de eerste plaats van esthetische aard. Hij was eerder een moralist en didacticus dan een schrijver. Zijn beschrijvingen van landschappen zijn soms indrukwekkend, maar de structuur van zijn romans is dikwijls rommelig, de stijl dor en wijdlopig, de dialogen en karaktertekening van de personages gebrekkig. Mark Twain maakte zich in een essay vrolijk over The deerslayer en zei dat hij geen verschil kon zien tussen de levenden en de doden; hij omschreef de roman als ‘een literaire delirium tremens’.

Cooper wordt tegenwoordig nauwelijks meer gelezen door volwassenen. De ingrediënten van zijn romans - achtervolgingen, ontsnappingen, vecht- en schietpartijen - maken zijn werk in bekorte en versimpelde vorm uiterst geschikt als spannende jeugdlectuur. Ook dienen zijn verhalen, met name De laatste der Mohikanen, regelmatig als inspiratiebron voor populaire avonturenfilms.

Bibliografie

Keuze uit de niet in het Nederlands vertaalde werken

Precaution (1820), The spy (1821), The pilot (1823), The pioneers (1823), Lionel Lincoln (1825), The prairie (1827), Notions of the Americans (1828), Home as found (1838), Ameri-

[pagina 6]

can democrat (1838), The history of the navy of the United States (1839), The pathfinder (1840).

In het Nederlands vertaald

The last of the Mohicans (1826): De laatste der Mohikanen. Vertaald door Paul Schultink. Amsterdam, Loeb, 1981.

Keuze uit de bewerkingen

The last of the Mohicans (1826): De laatste der Mohikanen. Vertaald en bewerkt door Marjan Hilverda. Met illustraties van Marina Florijn. Utrecht/Antwerpen, Uitgeverij Het Spectrum, 1979. (Beroemde Avonturen)

The deerslayer, or The first warpath (1841): De wilddoder. Bewerkt door Peter Milder. Met illustraties van Johan Ekkel. Utrecht/Antwerpen, Uitgeverij Het Spectrum, 1979. (Beroemde Avonturen)

Over James Fenimore Cooper

D.H. Lawrence, Studies in classic American literature. New York, 1923.

James Grossman, James Fenimore Cooper. Stanford, 1949.

Marius Bewley, The eccentric design: form in the classic American novel. London, 1959.

George Dekker, James Fenimore Cooper the novelist. London, 1967.

Stephen Railton, Fenimore Cooper. A study of his life and imagination. Princeton, 1978.

T.A. Birrel, Amerikaanse letterkunde. Vertaald door J.M. Blom. Utrecht/Antwerpen, 1982.

Pieter Steinz, Fenimore Cooper! Poum poum! Ugh ugh! De schrijver van De laatste der Mohikanen. In: NRC Handelsblad, 29-1-1993.

38 Lexicon jeugdliteratuur
juni 1995