Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Johanna Breevoort

door Richard van Schoonderwoerd

Johanna Breevoort werd als Maria Gerarda Michels geboren op 7 september 1869 in Rotterdam. Toen ze tien jaar oud was overleed haar moeder en werd ze in een pleeggezin opgenomen. Daar had ze een zeer moeilijke jeugd waarbij een goede opleiding in het gedrang kwam. Wel las ze graag, ze had een enorme dorst naar kennis. Ze ging aan het werk als dienstbode en mede door haar flinkheid en doorzettingsvermogen richtte ze uiteindelijk zelf een uitzendbureau voor dienstbodes op. Ondanks haar gebrekkige opleiding begon ze schetsjes en versjes te schrijven in christelijke bladen. Die werden opgemerkt door de journalist en letterkundige A.J. Hoogenbirk. Hij stimuleerde haar om door te gaan met schrijven.

Ze debuteerde in 1899 met Hij blijft getrouw, een boek voor volwassenen dat ze publiceerde onder willekeurig gekozen initialen. In 1901 volgde, onder de auteursnaam Johanna Breevoort, Haar idealen, waarin zij haar opvattingen over de vrouwenemancipatie verwerkte. Haar pseudoniem was opgebouwd uit de voornaam van de echtgenote van A.J. Hoogenbirk en Breede voorde, een oude benaming voor een doorwaadbare plaats in een rivier; zij woonde destijds aan de Schie. Vele romans voor volwassenen en kinderboeken zouden onder dit pseudoniem volgen.

Johanna Breevoort voelde zich zeer betrokken bij het lot en de positie van de christenvrouw in de samenleving. Ondanks haar eigen orthodoxe en conservatieve levensopvattingen zette

[pagina 2]

zij zich onder meer in voor de christen-socialistische beweging. Geruime tijd onderhield zij contacten met de staatsman Abraham Kuyper, die haar inspireerde tot een studie over Jacob Cats. Ze was getrouwd met Henri Guillaume Antoine Bakhoven, zoon van een predikant. Johanna Breevoort overleed op 6 juli 1942 in Soest.

Werk

In 1905 verscheen het eerste kinderboek van Johanna Breevoort: Moeder's kerkboek. Dit was het begin van een hele reeks boeken voor de jeugd, in totaal zo'n zeventig titels, waaronder veel meisjesboeken. Ze werden voornamelijk gepubliceerd bij de uitgeverijen Bredée in Rotterdam, Meinema in Delft en Callenbach in Nijkerk.

Voordat Johanna Breevoort voor de jeugd ging schrijven, werkte ze geregeld mee aan Ons Tijdschrift, een literair blad van christelijke signatuur dat onder leiding stond van A.J. Hoogenbirk. In haar boeken, ook die voor de jeugd, is het christelijke element alomtegenwoordig. Zelf merkte ze hierover op: ‘Hoe christelijker een boek is, hoe béter, durf ik wel te zeggen. En dan bedoel ik natuurlijk, gezond-christelijk. Dat staat m.i. altijd hoger dan een gewoon werk.’ Ook zei ze: ‘Schrijven is zaaien! Het komt op het innerlijk leven van een auteur aan, of hij een vloek of een zegen zal brengen.’

Ondanks haar vooruitstrevende standpunten over de rol van de vrouw neigde haar levensovertuiging naar een onwankelbaar conservatisme. Zwartgallig meende ze: ‘We leven in een tijd van geestelijke vergiftiging. De satan neemt krant en tijdschrift en boek, wetenschap en kunst in bezit.’ Johanna Breevoort werkte mee aan diverse tijdschriften, waaronder Onze Tijd, De Geuzenbode, Woord en Beeld, De Ster, Christelijk Vrouwenleven en het jeugdblad Vrij en Blij. In 1916 publiceerde ze het boekje Stomme zonden, dat handelde over onanie en moest dienen als ‘waarschuwend woord voor onze jongelieden’. Volgens deskundigen heeft het vooral veel kwaad aangericht.

De kinderboeken van Johanna Breevoort waren tamelijk succesvol. Sommige, zoals Het verwaarloosde meisje (1915), Nooit eene andere vriendin (1924) en Om een gestolen zoutvaatje (1929) werden diverse malen herdrukt. Zo'n herdruk kon oplopen tot 5000 of zelfs 8000 exemplaren.

Het verwaarloosde meisje vertelt het verhaal van een Rotterdams kind, Nella. Haar moeder is overleden; vader heeft een huishoudster, ‘Rooie Griet’, die stevig aan de drank is en het weinige geld van het gezin verdrinkt. Mevrouw W. trekt zich het lot van Nella aan. Zij zorgt dat Nella bij goede mensen in de kost kan komen en dat haar vader bij mijnheer W. aan het werk gaat.

Nooit eene andere vriendin gaat over Annet en Magda, twee hartsvriendin-

[pagina 3]

nen. Als Magda gaat verhuizen, beloven de meisjes voor altijd vriendinnen te blijven. De ouders van Magda beginnen een winkel en verdienen veel geld. Magda vergeet Annet en krijgt een andere vriendin, Kitty. Als Magda zwaar ziek wordt, komt Kitty haar niet opzoeken. Annet, die het vreselijk vindt dat de vriendschap is stukgelopen, besluit bij Magda op bezoek te gaan. Ze treft haar oude vriendin eenzaam en ziek aan. Magda gaat met Annet mee om bij haar thuis aan te sterken en te genezen. Hun vriendschap wordt hernieuwd. Magda's ouders zien in dat ze alleen met geld bezig waren en bekeren zich.

Om een gestolen zoutvaatje speelt in Schiedam. Het is een nogal droefgeestig verhaal. Een verwaarloosde straatmeid, Antje, wordt tweede meisje bij Mevr. Van de Wal. De moeder van Antje is kaartlegster. Als Antje een zoutvaatje steelt, moet ze terug naar haar moeder. Die neemt wraak als drie logeetjes van Mevr. Van de Wal, zonder toestemming uiteraard, zich door Antje's moeder de kaart laten lezen. De berichten zijn zo onrustbarend dat één van de meisje zenuwziek wordt en sterft. Antje krijgt berouw en een ieder komt terug van haar dwaalwegen.

Succesvol waren ook Door zijn hond gered (1915) en Mooi Dientje (1929). Een aantal andere boekjes werd niet herdrukt, zoals Dicht bij zee (1914) en Kerstfeest thuis (1924). Breevoorts verhalen




voor de jeugd waren, ondanks de vaak heftige dramatiek, vlot leesbaar. Ze geven doorgaans een goed tijdsbeeld maar worden nogal eens overheerst door een al te nadrukkelijke godsdienstige of droefgeestige strekking.

Waardering

Breevoorts werk voor volwassenen werd in letterkundige kringen veelal niet voor vol aangezien. Met name haar stijl en de, volgens sommige critici geheel afwezige, karaktertekening kregen veel kritiek. Haar werk voor de jeugd ging qua probleemstelling meestal minder ver dan dat voor volwassenen. De

[pagina 4]

kinderboeken die zij schreef, omvatten hooguit tachtig bladzijden, soms zelfs minder. Ze waren, net als haar boeken voor volwassenen, nogal wisselend van kwaliteit; soms oprecht, dan weer te zoet. Het moralisme droop er meer dan eens vanaf. De orthodox-christelijke recensenten lieten zich bij de beoordeling van de verhalen vooral leiden door aandacht voor zonde en bekering. Ondanks haar vrij strenge orthodoxe opvattingen kwam Johanna Breevoort er op dat gebied niet altijd goed vanaf. Men vond haar soms te makkelijk; zonde belijden en bekering zouden te weinig zijn uitgewerkt. Haar boekjes werden dan ook nog wel eens als matig beoordeeld.

Dicht bij zee wordt in 1914 door de recensent van de strenge gereformeerde zondagsschoolvereniging Jachin volledig afgewezen. Naast allerlei godsdienstige en pedagogische fouten ziet Jachin ook in het verhaal niets: ‘In de eerste plaats is het verhaal te schetsmatig; de personen die er in voorkomen gaan meerendeels als bleeke schaduwen voorbij. In de tweede plaats is de taal dikwijls niet eenvoudig genoeg. Ten derde is de stijl alles behalve voldoende verzorgd.’

Een jaar later is dezelfde recensent wel opgetogen over Door zijn hond gered: ‘Met vrijmoedigheid kunnen wij dit boekje aanbevelen. De Schrijfster teekent met levendige kleuren de ellende van den oorlog, maar laat ook uitkomen, hoe de Heere op wonderlijke wijze voor zijn volk zorgt. Ook wijst zij op den vrede des harten, die troost te midden van elke beroering en smart.’

Johanna Breevoort was, naar het oordeel van recensenten, niet constant en leverde naast vakwerk ook werk van mindere kwaliteit. Toch werd zij lange tijd beschouwd als een belangrijk schrijfster binnen de protestantse kring, zowel voor volwassenen als voor de jeugd. In een interview met P.J. Risseeuw in Christelijke schrijvers van dezen tijd zei de auteur: ‘Het is voor mij alles zo eenvoudig. Ik schrijf en dat is het voornaamste. Over den vorm denk ik nooit na - net zoo min, of het boek tendenz heeft. Als er wat komt, dan schrijf ik en zooals het in mij opkomt en groeit, geef ik het ook weer. Ziet u, ik ben niet literair geschoold. Ik schrijf zooals 't in mij geboren wordt.’

Johanna Breevoort was vooral een schrijfster met een groot sociaal gevoel. Die eigenschap kwam in veel van haar boeken en artikelen naar voren. Na de Tweede Wereldoorlog raakte haar werk vergeten.

Bibliografie

Keuze uit het werk voor de jeugd

Moeder's kerkboek. Rotterdam. Daamen, 1905.

Een slechte week. Met illustraties van J.H. Isings. Amsterdam, Van der Land, 1907.

Tenslotte vrienden. Rotterdam, Bredée, 1909.

[pagina 5]

Dirk en Piet. Rotterdam, Bredée, 1913.

Dicht bij zee. Rotterdam, Bredée, 1914.

Het verwaarloosde meisje. Rotterdam, Bredée, 1915.

Door zijn hond gered. Met illustraties van J.G. Gerstenhauer. Rotterdam, Bredée, 1915.

Hein de kleine meubelmaker. Rotterdam, Bredée, 1916.

Het gebroken serviesje. Rotterdam, Bredée, 1919.

Het schipperskindje. Rotterdam, Bredée, 1920.

Een week met vacantie. Rotterdam, Bredée, 1920.

De strijd beslecht. Met illustraties van Frans van Noorden. Nijkerk, Callenbach, 1921.

Nog bijtijds gered. Met illustraties van Henk Poeder. Rotterdam, Bredée, 1921.

Kerstfeest thuis. Met illustraties van Tjeerd Bottema. Rotterdam, Unitas, 1924.

Nooit eene andere vriendin. Met illustraties van O. Geerling. Nijkerk, Callenbach, 1924.

Onder Gods vaandel. Met illustraties van Henk Poeder. Nijkerk, Callenbach, 1925.

Sjakie en zijn motorwagen. Met illustraties van Tjeerd Bottema. Rotterdam, Bredée, 1925.

De meisjes uit de zesde klasse. Met illustraties van G.J. van Overbeek. Rotterdam, Bredée, 1926.

Het verzet gebroken. Met illustraties van Henk Poeder. Nijkerk, Callenbach, 1928.

Om een gestolen zoutvaatje. Met illustraties van Adri Alindo. Delft, Meinema, 1929.

Mooi Dientje. Met illustraties van Henk Poeder. Delft, Meinema, 1929.

Cosmo, de generaal. Met illustraties van H.A. van Bottenburg. Baarn, Bosch, 1932.

Joke's nieuwe broertje. Met illustraties van S.B. Nijkerk, Callenbach, 1932.

Over Johanna Breevoort

Zelfkeur, bloemlezing uit het werk van een aantal letterkundigen. Amsterdam, Mij. Voor Goede en Goedkoope Lectuur, 1918.

P.J. Risseeuw, Christelijke schrijvers van dezen tijd. Kampen, Kok, 1930.

C. Rijnsdorp, In drie etappen. Baarn, Bosch & Keuning, 1952.

R.G.K. Kraan, Ons Tijdschrift 1896-1914. Een literair-historisch onderzoek. Groningen, Wolters, 1962.

83 Lexicon jeugdliteratuur
juni 2010