Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Joep Bertrams

door Joke Bellemans

Joep Bertrams is op 7 maart 1946 in Roermond geboren. Na een onderwijzersopleiding volgde hij van 1968 tot 1972 aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag MO tekenen A en B. Dat was een brede opleiding, waar hij ook les kreeg in schilderen, aquarelleren en grafische technieken.

Al tijdens z'n studie ging hij voor tijdschriften werken. Een vriend schreef voor een vakbondsblad en vroeg hem een illustratie te maken. De redactie was enthousiast en bleef hem opdrachten geven.

Na de opleiding in Den Haag gaf hij les op middelbare scholen in Breda en Hoofddorp. Tegelijk ontwikkelde hij zich steeds meer als illustrator. Hij werkte voor verschillende jeugdbladen, waaronder Okki, Taptoe, Ezelsoor en de Blauw Geruite Kiel, de kinderkrant van Vrij Nederland. Ook als decorontwerper was Bertrams actief, hij ontwierp decors voor jeugdtheatergroepen als Wederzijds, Mevrouw Smit en Huis aan de Amstel. Voor het kro-kinderprogramma Oren van je kop, een poppenserie die uitgezonden werd in het seizoen 1990/1991, deed hij de algehele vormgeving. Sinds 1989 maakt hij ook politieke tekeningen.

Hij is de vaste politieke tekenaar van Het Parool, waarin dagelijks een prent van hem verschijnt. Eerder leverde hij aan Het Parool tekeningen voor de jeugdpagina Goochem. Verder maakt hij vrij beeldend werk, zowel ruimtelijk als op het platte vlak. De laatste jaren doceert hij één dag per week aan de kunstacademie (aki) in Enschede.

Uit dit alles blijkt zijn veelzijdigheid. Al die activiteiten hebben elkaar voortdurend beïnvloed. Eind jaren negentig beschouwt Bertrams zich vooral als politiek tekenaar. Hij houdt zich nog

[pagina 2]

wel (met plezier) bezig met het illustreren van kinderboeken, maar dit speelt steeds meer een ondergeschikte rol.

Joep Bertrams kreeg twee maal een Zilveren Penseel. In 1986 voor zijn tekeningen in Salamanders vangen, een bundel jeugdgedichten van Wiel Kusters, en drie jaar later voor Johan Edelgans, een boek met eigen tekst.

Werk

Zijn eerste kinderboekillustraties maakte Joep Bertrams in opdracht van uitgeverij Sjaloom. Een medewerker van de uitgeverij zag tekeningen van hem in een vakbondsblad en vroeg of hij De allerallersterkste (1978) van Karel Eykman wilde illustreren, het eerste van drie prentenboeken over het jongetje Joep. De andere delen, Allemaal samen (1979) en Alles proberen (1980), zijn ook door Bertrams geïllustreerd. Met zwart-wit tekeningen, waarbij één steunkleur is gebruikt.

Met veel zwier illustreerde hij daarna voor Sjaloom de drie boeken van Veronica Hazelhoff over het meisje Maartje: Nou moe! (1981), Hierzo! (1982) en Auww! (1983). Maartje is een heel gewoon, ietwat jongensachtig type met herkenbare gevoelens. Doordat Bertrams de tekst soms letterlijk weergeeft, krijgen deze gevoelens een extra accent. Wanneer Maartje bijvoorbeeld (in Auww!) geopereerd moet worden, heeft ze het gevoel dat ze verdrinkt, direct na de prik van de narcotiseur. Bertrams beeldt haar af alsof ze door het bed is gezakt en in een inktzwarte omgeving valt. Toen Veronica Hazelhoff voor Nou moe! een Gouden Griffel kreeg, stelde ze dat Bertrams die net zo goed had verdiend. Zijn interpretatie van de hoofdfiguur was ook de hare geworden.

Halverwege de jaren tachtig maakte Joep Bertrams de overstap naar Querido en andere uitgeverijen, waaronder Van Goor en Altiora. Als illustrator van jeugdboeken neemt hij een unieke plaats in. Zijn werk heeft een enigszins surrealistische inslag: hij goochelt met de werkelijkheid en doet een groot beroep op de verbeeldingskracht van de kijkers. Platte vlakken maakt hij ruimtelijk en andersom, en dat vaak binnen één tekening. Ook de zwaartekracht zet hij soepel naar zijn hand. De figu-

[pagina 3]

[pagina 4]

ren in zijn illustraties zien er in het algemeen tijdloos uit. Ze dragen degelijke veterschoenen, rechte broeken en eenvoudige truitjes of bloezen die soms van een tijdloos motiefje zijn voorzien. Met name pijltjes komen opvallend vaak voor in zijn tekeningen.

Zijn bijzondere talent komt vooral goed tot uiting bij tekeningen in dichtbundels, waarvan hij er opmerkelijk veel heeft geïllustreerd, onder andere Ruim je kamer op (1982) van Karel Eykman en drie bundels van Wiel Kusters: Salamanders vangen (1985), Het veterdiploma (1987) en Een beroemde drummer (1994). Bertrams is wel ‘een dichter voor het oog’ genoemd. Zijn tekeningen zijn meer dan een plaatje bij de tekst, ze verklaren en slaan tegelijk een eigen weg in.

Meestal werkt hij in zwart-wit, een enkele keer in kleur (aquarel), zoals in Een beroemde drummer. Dit prentenboek in geel- en groentinten vormt een hoogtepunt in zijn samenwerking met Wiel Kusters. Bij diens kleine nonsensgedichten maakte hij speelse en inventieve illustraties op een zachtgekleurde achtergrond. Grappig zijn de laatste bladzijden, waar het eerste gedicht uit de bundel afgedrukt is in spiegelschrift. Ook de illustraties lijken in spiegelschrift afgebeeld, maar zien er uit als de achterkant van een decor. Grauwe kleuren en schroeven en spijkers laten zien hoe het in elkaar zit. Je kijkt als het ware tegen de achterkant van de eerste bladzijden aan.

Joep Bertrams heeft ook diverse omslagillustraties gemaakt. Die voor de reeks Pandora crimi van Sjaloom zijn op een speciale manier tot stand gekomen. Hij maakte ingenieuze bouwseltjes van beschilderd papier en karton die gefotografeerd werden en daarna afgedrukt tegen een strakke blauwe of groene achtergrond. Door deze techniek kreeg de serie een heel eigen gezicht.

Johan Edelgans

Een van de opvallendste boeken in het oeuvre van Joep Bertrams is Johan Edelgans (1989). Bij de ruim veertig paginagrote tekeningen in zwart-wit schreef hij zelf de tekst, die bij elke prent uit één regel bestaat. Er is veel maatschappijkritiek verpakt in de vaak absurde prenten over de eenvoudige jongen Johan Edelgans (stekeltjeshaar, brilletje) die zich aan het begin van het boek met een zojuist gekocht kaartje letterlijk in het avontuur stort, om er aan het eind ook weer letterlijk uit op te duiken. Milieuvervuiling, eerzucht, immer gehaaste mensen, onverschilligheid, hebzucht en aanstellerij verpakt Bertrams in humorvolle prenten. Bijzonder grappig is zijn weergave van het Droste-effect in het atelier van beeldhouwer Dré Oste, die bezig is aan een ‘Zelfportret van de kunstenaar aan het Werk’.

Waardering

Toen Joep Bertrams in 1986 voor het eerst een Zilveren Penseel kreeg, waren veel recensenten blij met deze erkenning. Velen vonden dat

[pagina 4a]

[pagina 5]

hij de prijs al eerder had verdiend. Over zowel zijn illustraties in de Maartje-boeken van Veronica Hazelhoff als die in de tot dan toe verschenen dichtbundels van Wiel Kusters was menigeen enthousiast. Door zijn manier van illustreren kent Bertrams een meerwaarde toe aan de tekst, waardoor met name poëzie toegankelijker wordt voor kinderen. Een enkele keer krijgt hij in recensies zelfs meer aandacht dan de dichter.

Nauwelijks negatieve kritiek viel er te beluisteren toen Bertrams in 1989 opnieuw een Zilveren Penseel kreeg, ditmaal voor een boek dat hij zelf van tekst had voorzien. De enkele negatieve opmerking was verpakt in een verder lovende recensie. Wat vooral waardering vindt is zijn persoonlijke, originele visie, zijn humor, zijn schier eindeloze fantasie en de integere manier waarop hij werk voor kinderen maakt. Hij neemt ze duidelijk serieus.

Bibliografie

Keuze uit de door Joep Bertrams geïllustreerde kinderboeken

Karel Eykman, De allerallersterkste. Odijk, Sjaloom, 1978.

F.J. Degenhardt, Olie en levertraan; of, Hoe Mayak de Eskimo verscheen en mijn geflipte vader er weer bovenop kwam. Odijk, Sjaloom, 1978.

Karel Eykman, Allemaal samen. Odijk, Sjaloom, 1979.

Karel Eykman, Alles proberen. Odijk, Sjaloom, 1980.

Veronica Hazelhoff, Nou moe! Utrecht, Sjaloom, 1981.

Karel Eykman, Ruim je kamer op; en andere liedjes. Amsterdam, De Harmonie, 1982.

Veronica Hazelhoff, Hierzo! Utrecht, Sjaloom, 1982.

Wim Burkunk, Een drol van een draak. Bussum, Van Holkema & Warendorf, 1983.

Veronica Hazelhoff, Auww! Utrecht, Sjaloom, 1983.

Ella Snoep, Tommie Tod. Amsterdam, Querido, 1984.

Willem Wilmink, Jan Olifant. Amsterdam, Aarts, 1984.

Karel Eykman, Alle draken de wereld uit. Utrecht, Sjaloom, 1985.

Karel Eykman, Van alles wat voor iedereen. Utrecht, Sjaloom, 1985.

Veronica Hazelhoff, Kinderkamp Utopia. Utrecht, Sjaloom, 1985.

Wiel Kusters, Salamanders vangen. Amsterdam, Querido, 1985.

Valentine Kalwij, Lefgozers en andere verhalen. Haarlem, Holland, 1986.

Paul Arnoldussen en Marja Baeten, Die van hiernaast en aan de overkant. Stichting CPNB en De Boekerij/Van Goor, 1987. (Kinderboekenweekgeschenk)

Wiel Kusters, Het veterdiploma. Amsterdam, Querido, 1987.

Joep Bertrams, Johan Edelgans. Amsterdam, Querido, 1988.

Veronica Hazelhoff, Heibel, Amsterdam, Querido, 1988.

Susie Morgenstern, Hallo Sarah..., met Salah. Amsterdam, Sjaloom, 1988.

Jacques Vriens, Een bende in de bovenbouw. Houten, Van Holkema & Warendorf, 1988.

Jos van Hest en Ubel van Dijk, Handel & wandel. Amsterdam, Chinees Leermiddelen Project, 1989.

Jan van Coillie (samen.), Kom maar dichter: 200 gedichten voor kinderen. Averbode, Altiora, 1990.

Jos van Hest, Zie hoe eenvoudig. Haarlem, Holland, 1990.

Jos van Hest en Ubel van Dijk, Mandarijnen en missionarissen. Amsterdam, Chinees Leermiddelen Project, 1990.

[pagina 6]

Jos van Hest en Ubel van Dijk, Draken en leeuwen. Amsterdam, Chinees Leermiddelen Project, 1991.

Henk Figee, De reis van Sinterklaas. Amsterdam, Van Goor, 1991.

Ted van Lieshout, Wat drink je? o, pies! Amsterdam, Van Goor, 1992.

Henri van Daele, Tijl Uilenspiegel. Naar Charles de Coster. Averbode, Altiora, 1993.

Nicolette Botermans, Nachtboek. Amsterdam, de Bijenkorf, 1994. (Ter gelegenheid van de Jeugdboekenmaand oktober 1994 in de Bijenkorfboekhandels.)

Wiel Kusters, Een beroemde drummer. Amsterdam, Querido, 1994.

Henri van Daele, Bedmobiel. Averbode, Altiora, 1994.

Nick Toonen, Het paleishotel. Averbode, Altiora, 1996.

Keuze uit de omslagillustraties voor Pandora crimi

Hans Erik Engqvist, Mes in de rug. Utrecht, Sjaloom, 1987.

David Line, Ren voor je leven. Amsterdam, Sjaloom, 1988.

Robert Taylor, Haarscheurtjes. Amsterdam, Sjaloom, 1990.

Theo Hoogstraaten, IJzige poppen. Amsterdam, Sjaloom, 1991.

Hugh Galt, Fietsenjacht. Amsterdam, Sjaloom, 1991.

Nicholas Wilde, Doodsklok. Amsterdam, Sjaloom, 1992.

Theo Engelen, Moordzaak. Amsterdam, Sjaloom, 1996.

Theo Hoogstraten, De liftster. Amsterdam, Sjaloom, 1997.

Ben Simmes, De hormonenmoord. Amsterdam, Sjaloom, 1997.

Andere kinderboeken die Joep Bertrams van een omslagillustratie voorzag

Aidan Chambers, Het geheim van de grot. Amsterdam, Querido, 1984.

Aidan Chambers, Tirannen. Amsterdam, Querido, 1985.

Jacques Weijters, De koning van de onderwereld. Westbroek, Harlekijn, 1988.

Ruth Thomas, De weglopers. Amsterdam, Sjaloom, 1989.

Janni Howker, Toen onze Daniel doodging. Amsterdam, Querido, 1992.

Aidan Chambers, De tolbrug. Amsterdam, Querido, 1993.

Katarina von Bredow, Ik en mijn broer. Amsterdam, Querido, 1994.

Ed Franck, Oliver Twist. Naar Charles Dickens. Averbode, Altiora, 1994.

Donna Jo Napoli, De kikkerprins. Averbode, Altiora, 1996.

Rodman Philbrick, Freak de kanjer. Amsterdam, Querido, 1997.

Nick Toonen, Ogentroost halfelf. Averbode, Altiora, 1998.

Pamela Koevoets, De buurman van drie hoog. Amsterdam, De Bezige Bij, 1998.

Over Joep Bertrams:

Documentatie auteurs en illustratoren van jeugdboeken, Knipselkrant jeugdliteratuur, jaargang 15 (1991), nr. 14. Den Haag, NBLC.

Roby Bellemans, Illustreren van kinderboeken als vak. Den Haag, NBLC, 1997. (Bevat een interview met Joep Bertrams en Ümit Ögmel over de techniek bij het illustreren, blz. 40 t/m 47.)

Het geïllustreerde kinderboek. Brochure van de Libris Boekhandels waarin 13 prijs winnende illustratoren aan het woord komen, Joep Bertrams van bladzijde 34 t/m 37.

Herman Verschuren, Koperen pennetjes. In: En nu over jeugdliteratuur, jaargang 7 (1980), nr. 5, blz. 192-194.

Karel Eykman en Herman Verschuren, Ook een tekenaar vertelt. In: En nu over jeugdliteratuur, jaargang 7 (1980), nr. 5, blz. 195-198.

Trok ik mij iets van ze aan of had ik iets van ze aan? In: En nu over jeugdliteratuur, jaargang 13 (1986), nr. 3, blz. 107-109.

Herman Kakebeeke, Johan Edelgans. In: Jeugdboekengids, jaargang 31 (1989), nr. 1, blz. 11.

Inge van den Blink, Tekenaar Joep Bertrams: Ik ben niet met Bruna te vergelijken. In: Dagblad Tubantia, 9-10-1990.

Cornald Maas, Je bent te laat als je nu niet met me praat. In: de Volkskrant, 14-1-1995

Joke Bellemans, Raad de illustrator en win een boek via De Koerier. In: De Zeeuws Vlaamse Koerier, 21-4-1998.

52 Lexicon jeugdliteratuur
februari 2000